આશરે પાંસઠેક વર્ષ પૂર્વેની ઘટના. સિદ્ધપુરમાં ભયાનક કોમી રમખાણ ફાટી નીકળ્યું. શહેર આખામાં તંગદિલી. એથીયે વધારે તંગદિલી મુસ્લિમ વિસ્તારમાં આવેલા એક નેકદિલ ઈન્સાનના ઘરમાં. પીરખાંનો છોકરો નથ્થુખાં જિંદગીમાં પહેલી જ વાર એના હિંદુ દોસ્તને પોતાના ઘરે તેડી લાવ્યો હતો. એનું નામ બચુ. બંને મિત્રોની વય દસબાર વર્ષની. બચુના પિતાજી શાળામાં શિક્ષક. દીકરાને ભણાવે અને સાથે સાથે નથ્થુખાં જેવા અસંખ્ય વિદ્યાર્થીઓને પણ ભણાવે. નબળા વિદ્યાર્થીઓ માસ્તરના ઘરે પણ ભણવા માટે આવે. નબળા એટલે ફક્ત અભ્યાસમાં નબળા એવું નહીં, પણ ખિસ્સાનાયે નબળા. માસ્તર એમને દિલથી શીખવે. નથ્થુખાં જેવાને તો સાંજે વાળુ પણ કરાવે. ઘણી વાર રમવામાં સમયનું ભાન ન રહે, મોડું થઈ જાય તો બચુની મા કહે, ‘બેટા, નથ્થુ! આજે અહીં જ સૂઈ જજે.’
સિદ્ધપુરના શુદ્ધ, પવિત્ર, સંસ્કૃતપ્રેમી, શાકાહારી બ્રાહ્મણ પરિવારમાં એક મુસ્લિમ છોકરો ખીચડી ને દૂધનું વાળુ કરીને એક જ ગોદડીમાં એના હિંદુ દોસ્તને બાથ ભરીને ઊંઘી જાય. એવું લાગે જાણે કાબાનો પવિત્ર પથ્થર સોમનાથના સ્વયંભૂ શિવલિંગને આલિંગીને પડ્યો હોય! એવું નહોતું કે એ જમાનામાં બધું સારું જ હતું. ઈસ્લામ અને હિંદુ ધર્મ વચ્ચેના ઝઘડાઓ તો સદીઓથી ચાલ્યા આવે છે. સદીઓથી ‘અલ્લા હો અકબર’ના નારા સાથે વિધર્મીઓનાં ધાડેધાડાં આર્યાવર્તની ભૂમિ ઉપર આગની જેમ ફરી વળતાં આવ્યાં છે અને હર એક હિંદુના ઘરમાંથી ‘હર હર મહાદેવ’ના જયઘોષ સાથે આ આક્રમણ સામે પ્રચંડ પ્રતિકાર ઊઠતો રહ્યો છે.
પણ સિદ્ધપુરની એ તણાવભરી રાત એનું વરવું રૂપ ઉજાગર કરે એ પહેલાંની સાંજ રોજની જેવી એક શાંત સાંજ હતી. એ દિવસે પણ નથ્થુખાં માસ્ટરજીના ઘરે ભણવા માટે આવ્યો હતો. ભણી લીધા પછી એ અને બચુ ગિલ્લીદંડા રમવામાં ખોવાઈ ગયા. સમયનું ભાન ન રહ્યું. જ્યારે પેટમાં આગ લાગી, ત્યારે નથ્થુખાંને ઘર સાંભર્યું. અમ્મા સાંભરી. અમ્માની કડક હિદાયત સાંભરી આવી, ‘બેટા, આજ માસ્ટરજી કે ઘર મત રૂકિયો. ખાના ભી મત ખાઈઓ. આજ મૈંને અંડેકી ભૂરજી પકાઈ હૈ. તુજે બો’ત પસંદ હૈ ના?’
ઇંડાંની ભૂરજીની કલ્પનામાં નથ્થુખાંના પેટની આગ બેવડા જોશથી ભભૂકી ઊઠી. એ ઘરે જવા માટે તૈયાર થયો. બચુની માએ રોકાઈ જવા માટે ખૂબ આગ્રહ કર્યો. નથ્થુને બિચારાને શું સમજ પડે? દસબાર વર્ષનો નાદાન છોકરો દોસ્તની અમ્મા આગળ માગણી મૂકીને ઊભો રહી ગયો, ‘આજ બચુ કો મેરે સાથ આને દો ના! આજ વો મેરે ઘર પે ખાના ખા લેગા ઔર વહીં પે સો જાયેગા.’ સહેજ પણ આનાકાની વગર બચુનાં માબાપે નથ્થુખાંની દરખાસ્ત મંજૂર રાખી લીધી. બેય ભાઈબંધ ઉઘાડા પગે દોટ મૂકતાં મુસ્લિમ મહોલ્લામાં પહોંચી ગયા.
નથ્થુની અમ્મા ચિંતામાં પડી ગઈ. દીકરાને અંદરના ઓરડામાં લઈ જઈને ધમકાવી નાખ્યો, ‘યે તૂને ક્યા કર ડાલા, બેટા? યે તો માસ્ટરજી કા છોકરા! બામન કા બેટા! વો તો અંડે કી બાસ ભી સહન નહીં કર સકેગા. ઔર ઉસકા મજહબ હમારે સે કિતના અલગ? હમ કૈસે...?’
પણ હવે શું થાય? એ અભણ મુસલમાન ઔરતને એટલી જ ખબર હતી કે એના ઘરે આવેલા એક બ્રાહ્મણના દીકરાને આજની રાત પૂરતો એની મજહબી રીતે એણે સાચવી લેવાનો હતો. એણે પતિની સાથે સંતલસ કરી. તરત જ પીરખાં પગમાં ચંપલ પહેર્યા વગર ઘરની બહાર નીકળી ગયો. બાજુના કુંભારવાડામાં જઈને કોરી માટલી ખરીદી. કોઈ હિંદુના ઘરમાંથી ચોખ્ખું, ગાળેલું પાણી ભર્યું. બીજા એક ઘરે જઈને બાજરીનો રોટલો ઘડાવ્યો. દૂધ લીધું. એક હાથમાં જળની મટકી અને બીજા હાથમાં ઢાંકેલું ભાણું લઈને પીરખાં ઘરે આવ્યો. માસ્ટરજીના દીકરાને આગ્રહ કરીને જમાડ્યો. સ્વચ્છ પથારીમાં પોઢાડ્યો. કાશી અને કાબાનું અદ્ભુત મૈત્રક રચાઈ રહ્યું હતું, ત્યાં શેરીઓમાંથી બૂમો ઊઠી. ‘મારો...! કાપો...! સાલ્લે હિંદુડે કાફિર લોગ હૈ...! આજ તો જો હાથમેં આવે ઉસકો છોડેંગે નહીં...’
