Dear Readers, 


Thanks for your support.. Your small contributions of $2 or $5 or 50 Rs. will keep this blog running.

આભાર..

અનિવાર્ય સંજોગોને લીધે આ બ્લોગ આટલેથી અટકાવવો પડે તેમ છે...
વાંચક મિત્રો, તમારા સહકાર બદલ આભાર.

તમે રાજરાણીનાં ચીર સમ, અમે રંક નારની ચૂંદડી ! તમે તન પે રહો ઘડી બે ઘડી, અમે સાથ દઈએ કફન સુધી.

‘ડિયર સ્ટુડન્ટ્સ, આજે મેડિકલ કોલેજમાં તમારો પ્રથમ દિવસ છે. તમારું હું હાર્દિક સ્વાગત કરું છું. યુ આર ધી ક્રીમ ઓફ ધી સોસાયટી. બૌદ્ધિક દ્રષ્ટિએ તમે સમાજના શ્રેષ્ઠ ભેજાઓ છો. અને જગતના સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યવસાયમાં તમે આજે પહેલું પગલું મૂકી રહ્યા છો. એટ ધીસ સ્ટેજ, લેટ મી આસ્ક યુ વન ક્વેશ્વન. મારે તમને બધાંને એક જ સવાલ પૂછવો છે ; તમારે શા માટે ડૉક્ટર બનવું છે ? આઈ વિલ સ્ટાર્ટ ફ્રોમ માય લેફ્ટ સાઈડ. યસ, માય સન ! યુ ટેલ મી વ્હાય યુ હેવ ચોઝન ટુ બીકમ એ ડૉક્ટર !’

ફર્સ્ટ એમ.બી.બી.એસ.ની ફર્સ્ટ ટર્મ. મેડિકલ કોલેજનો પ્રથમ દિવસ. સત્તર વર્ષના કુમળા દિમાગોમાં ડર પેદા કરી મૂકે એવાં ભવ્ય મકાન અને વિશાળ ખંડો. હવામાં ઊડતા કબૂતરની પાંખનો ફફડાટ પણ ફટાકડા જેવો મોટો લાગે એવી અશબ્દ શાંતિ. અને એનેટોમી વિભાગના હેડ ઓફ ધી ડિપાર્ટમેન્ટ ડૉ. કામલેસાહેબનો ઘેરો, પડછંદા પાડતો અવાજ.

ડાબી બાજુએ પ્રથમ બેઠકમાં જે વિદ્યાર્થી હતો એણે ઊભા થઈને જવાબ આપ્યો, ‘ હું શા માટે ડૉક્ટર બનવા માગું છું? સર, આ સવાલનો જવાબ તો તમે જ આપી દીધો છે. તબીબી વ્યવસાય એ જગતનો સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યવસાય છે માટે મારે ડૉક્ટર બનવું છે. એમાં પૂરેપૂરા પૈસા લીધા પછી પણ લોકોની પીડા દૂર કરવાનો સંતોષ મળે છે.’ ‘શાબાશ! નેકસ્ટ?’ સાહેબે બીજા વિદ્યાર્થીને ઊભો કર્યો. ‘સમાજમાં ડૉક્ટરોની જે ઈજ્જત છે એટલી બીજા કોઈની નથી. દરદીઓ માટે ભગવાન પછીનું બીજુ સ્થાન ડૉક્ટરનું હોય છે.’

‘વેલ સેઈડ! અને તમારે શા માટે ડૉક્ટર બનવું છે, માય ફેર લેડી ?’ સાહેબે એક ગોરીગોરી, તેજના ફુવારા જેવી છોકરીને પૂછયું.

‘સર, આઈ વોન્ટ ટુ સ્ટડી ધી સિક્રેટ્સ ઓફ હ્યુમન બોડી, માણસના મનનો તાગ તો મોટામોટા ઋષિમુનિઓ પણ પામી શક્યા નથી, પણ મારે માનવશરીરનાં રહસ્યો પામવાં છે.’

‘બહુ ઉમદા વિચાર છે, દીકરી ! મારી શુભેચ્છા તારી પાસે છે. અને તું...?’ ડૉ.કામલેએ એમની આંખો બીજા એક વિદ્યાર્થી ઉપર ઠેરવી.

સવાલ જ એવો પૂછાયો હતો કે એના જવાબમાં આખો પિરિયડ પૂરો થઈ જાય. દરેકની પાસે ડૉક્ટર બનવા માટેનું એક જુદું કારણ હતું, મજબૂત કારણ હતું.

કોઈએ કહ્યું, ‘મારા પપ્પા ડૉક્ટર છે અને મારે એમની ગાદી સંભાળવાની છે.’ તો વળી બીજાએ કહ્યું, ‘મારી આખી ન્યાતમાં કોઈ ડોક્ટર નથી બન્યું, એટલે મારી ઈચ્છા ડૉક્ટર બનવાની છે.’

એક જાડિયા, મશ્કરાએ તો એના મનમાં હતું એ જ કહી નાખ્યું, ‘ આપણે તો સર, પૈસા બનાવવા છે. રાતોરાત કરોડપતિ થઈ જવું છે, એટલે જ અહીં માથાફોડ કરવા આવ્યા છીએ.’

આખો વર્ગ હસી પડ્યો. સાહેબ પણ.

આપની સામે ભલે સોદો મફતમાં થઈ ગયો, આમ જો પૂછો, બહુ મોઘાં અમારાં દામ છે.

હાય ડાર્લિંગ!’ કહેતો મૃદંગ બેડરૂમમાં ધસી આવ્યો. ‘માય સ્વીટી!’ કહીને એણે મોસમને જોરદાર આલિંગનમાં જકડી લીધી. ‘હની, આઈ લવ યુ!’ કહીને એને ચુંબનોથી નવડાવી દીધી.

ઘરની નોકરાણી વાલી ડબલબેડ પર નવી ચાદર બિછાવી રહી હતી. ઉપરનું પૂરું દ્રશ્ય એની આંખો સામે જ ભજવાઈ ગયું. બિચારી ગરીબ બાઈ ‘હાય મા...!’ કહીને શરમાઈ ગઈ. સાડલાનો છેડો મોંમાં ખોસી દીધો, આંખો મીંચી ગઈ અને પછી બીજી જ ક્ષણે બેડરૂમની બહાર દોડી ગઈ.

મૃદંગ શેઠ તો ચા પીને પાછા ઓફિસે જવા માટે નીકળી ગયા, પણ શેઠાણી મોસમે નોકરાણીને પોતાની પાસે બોલાવી, ‘કેમ અલી! બહુ ફાટી છે ને કંઈ! અમે વરવહુ જરાક પ્રેમ કરીએ એમાં તારે આવી રીતે બહાર નાસી જવાની કશી જરૂર ખરી?’

‘બોન, હાચું કહું? મને એમ કે શેઠને ખબર જ નહીં હોય કે હુંયે ઓરડામાં ઊભી છું. અને... વરવહુ હોય તો હું થઈ ગ્યું! બે માણહ આમ ધોળે દા’ડે એકબીજાને વળગે ને બુચંબુચા કરે તો મૂવું મને લાજ તો આવે ને..?’

‘એને બુચંબુચા ને વળગવું ન કહેવાય, સમજી? એને તો ‘લવ’ કહેવાય. પ્રેમ..! હસબન્ડ ઘરની બહાર જાય કે બહારથી ઘરમાં આવે ત્યારે વાઇફને ભેટે, એને ‘કિસ’ કરે, બેચાર પ્રેમનાં વાક્યો બોલે એમાં ખરાબ શું છે? તું ફિલ્મો જુએ છે કે નહીં?’

‘જોઉં છું ને, બે’ન. પણ ફિલ્લમમાં તો અંધારું હોય ને! એટલે લાજ ન આવે. શેઠ તો તમને સૂરજના અજવાળામાં...’ વાલીની દશા અત્યારે પણ ધરતીમાં સમાઈ જવા જેવી હતી. બે જુવાન સ્ત્રીપુરુષ એકબીજાને જાહેરમાં, ત્રીજી વ્યક્તિની હાજરીમાં પ્રેમ કરે એ એની કલ્પના, સંસ્કાર અને સમજ બહારની ઘટના હતી. આજે જિંદગીમાં પહેલી વાર એને ખબર પડી કે એની નાનકડી ઝૂંપડીની બહાર એક વિશાળ દુનિયા આવેલી છે જેનાં સ્ત્રીપુરુષો, રીતભાત, સંસ્કાર એ બધું જ તદ્દન જુદું છે.

મૃદંગ અને મોસમ એકમેકમાં ખોવાયેલાં પ્રેમરત પતિપત્ની હતાં. મૃદંગે બહુ યુવાન કહી શકાય એવી ઉંમરમાં સારી એવી આર્થિક પ્રગતિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી. શહેરના ધમધમતા એરિયામાં બાવીસ લાખ રૂપિયાની ઓફિસ ખરીદી હતી, ચાલીસ લાખનો બંગલો હતો, એક મારુતિ કાર તો હતી જ, એક નવી ટોયોટા ઇનોવા હમણાં જ ખરીદી હતી. પત્નીને ખુશ રાખવા માટે એ હરહંમેશને માટે તત્પર રહેતો. વહેલી સવારથી મોડી સાંજ સુધી એને ધંધા માટે સમય ફાળવવો પડતો હતો, પણ જતી વખતે કે આવ્યા પછી એ મોસમને વહાલ કરવાનું કદીય ચૂકતો નહીં. એમનાં સુખી દામ્પત્યથી ઇર્ષા અનુભવતા મિત્રોને એ ઘણી વાર શિખામણ પણ આપતો, ‘તમે લોકો બાઘા છો, ગમાર છો, બુડથલ છો. પત્નીને કેવી રીતે રાજી રાખવી એનું તમને ભાન જ નથી. માત્ર કીમતી સાડીઓ કે મોંઘી જ્વેલરી આપીને સ્ત્રીને જીતી ન શકાય. સ્ત્રીને શું જોઇએ? પ્રેમ. હાલતાચાલતા એને આલિંગન આપતા રહો, કિસ કરતા રહો, અરે, ઝાઝો સમય ન હોય તો એની પીઠ કે નિતંબ પર એકાદ હળવી ટપલી મારતા રહો! મોગેમ્બો ખુશ! અને આ શારીરિક છેડછાડની સાથે સાથે શાબ્દિક પ્રેમનો મરીમસાલો તો પાછો વાપરવાનો જ!’

જિંદગીના રસને પીવામાં કરો જલ્દી ‘મરીઝ’, એક તો ઓછી મદિરા છે, ને ગળતું જામ છે.

‘ઓહ્! હું તો થાકી ગયો! આ રિસેપ્શનનો રિવાજ બહુ ખરાબ છે. ભલભલા પુરુષને ભાંગી નાખે એવો.’ અમેરિકાથી ખાસ લગ્ન માટે આવેલા વરરાજા જસ્મિન શેઠે હનીમૂન માટે હોટલ તરફ જતાં ગાડીમાં પડખે બેઠેલી તાજી, મોગરાની કળી જેવી પત્નીને કહ્યું.


‘બસ, નેટ પ્રેક્ટિસમાં જ ભાઈસાહેબની હવા નીકળી ગઈ?! ખરી મેચ તો હવે શરૂ થવાની છે!’ નવોઢા તોરલે આંખના ખૂણામાંથી શૃંગારનું તીર છોડ્યું. જસ્મિન કમ્પ્યૂટર એન્જિનિયર હતો અને ન્યૂ જર્સીમાં ડોલરિયો પાક લણી રહ્યો હતો. તોરલ ડૉક્ટર હતી. હમણાં જ એમ.ડી.ની પરીક્ષા પાસ કરીને હળવી થઈ હતી. એનાં પપ્પાના નિકટના મિત્રે છોકરો બતાવ્યો. બંને જણાં મળ્યાં. વાતચીત કરી. પહેલાં તો તોરલનાં મનમાં ડૉક્ટર ન હોય એવા મુરતિયા માટે આનાકાની જ હતી, પણ જસ્મિનનું સોહામણું વ્યક્તિત્વ જોયા પછી એને લાગ્યું કે વાંધો નહીં આવે. હૈયાં મળતાં હોય તો પછી ડિગ્રીઓ ન મળે તો પણ શો વાંધો છે? અને અમેરિકામાં ક્યાં આપણા દેશ જેવું છે? ત્યાં તો બસ, સારી જોબ હોવી જોઈએ. નોકરી કે વ્યવસાયના આધારે સજોડાં કે કજોડાં માની લેવાની ક્રૂરતા એ દેશમાં નથી. 


ડૉ. તોરલે બિનતબીબ એવા મુરતિયા સાથે લગ્ન કરવાની હા પાડી દીધી. જે દિવસથી સગાઈ નક્કી થઈ એ દિવસથી જ બંને જણાં આખો દિવસ સાથે ને સાથે ફરવા માંડ્યાં. એટલે લગ્ન થયા ત્યાં સુધીમાં તો જાણે એકબીજાંને વર્ષોથી જાણતા હોય એટલાં હળીમળી ગયાં! બોલવાચાલવામાં શરમસંકોચ રહ્યા નહીં. તો જ ‘હનીમૂન’ની રાત શરૂ થતાં પહેલાં એક ભારતીય યુવતી આવી ‘બોલ્ડ’ કોમેન્ટ કરી શકે ને?


કામબાણની કાતિલ અસરો રામબાણ જેટલી જ સચોટ હોય છે. રૂપાળી, સુશિક્ષિત અને બુદ્ધિશાળી પત્નીનું મહેણું ખાઈને જસ્મિન ઘાયલ થઈ ગયો. પત્નીનો કાકડી જેવો કૂણો હાથ પકડી લીધો. ‘થાક લાગ્યો છે એની ના નહીં, પણ એક વાત સાંભળી લો, તોળી રાણી! યોર હસબન્ડ ઇઝ ટાયર્ડ, બટ નોટ રિટાયર્ડ! અને તારા ગોરાગોરા હાથની નાજુક આંગળીઓ વડે તું જ્યારે મારું માથું દબાવી આપીશ, ત્યારે મને...’
તોરલ હાથ છોડાવીને તોફાની હાસ્ય વેરી બેઠી, ‘પેલો જોક સાંભળ્યો છે ને? પતિનું માથું દુખતું હોય ત્યારે ડૉક્ટર પત્ની સેવા નથી કરતી, સારવાર કરે છે! હું પણ તારું માથું દબાવવાને બદલે એનાલ્જેસિક ગોળી ગળાવી દઈશ!’


મસ્તીમજાક અને રોમાન્સની છોળો વચ્ચે ક્યારે હોટલ આવી ગઈ એની પણ ખબર ન રહી. અમદાવાદની પ્રખ્યાત હોટલનો મોંઘોદાટ સ્યૂટ પહેલેથી જ હનીમૂન માટે બૂક કરી રાખેલ હતો. હોટલના કર્મચારીઓ પણ આ નવપરિણીત યુગલના વિશેષ સ્વાગત માટે તૈયાર હતા. કાઉન્ટર પાસે ઊભેલી ચુલબુલી રિસેપ્શનિસ્ટે તો મજાક પણ કરી લીધી, ‘મિ. જસ્મિન શેઠ, વ્હાય ડૉન્ટ યુ ચેઇન્જ યોર નેઇમ?’
‘કેમ, જસ્મિન નામ ન ગમ્યું?’

તબીબો પાસેથી હું નિકળ્યો દિલની દવા લઈ ને જગત સામે જ ઊભું હતું દર્દો નવા લઈ ને,

રાતના સાડા ત્રણ વાગે ફોનની ઘંટડી ધણધણી ઊઠી. મેં રિસીવર ઉપાડ્યું. ‘હલ્લો...! કોણ?’ પૂછ્યું. મારા અવાજમાં દિવસભરનો થાક અને રાતભરનો ઉજાગરો હતો.

‘હલ્લો, પંકજ બોલું છું. મોન્ટ્રિયલથી. બહુ અરજન્ટ કામ માટે તકલીફ આપવી પડી, બાકી આમ તમને ઊંઘમાંથી ન જગાડું...’ પંકજભાઈના બોલવામાં ઘણું બધું એક સાથે ઝલકતું હતું, ઉચાટ, આક્રોશ, ચિંતા, ધૂંધવાટ, અસહાયતા અને આક્રમકતા. આટલી બધી લાગણીઓનું એકસામટું કોકટેલ.

‘બોલો! બોલો! મુદ્દાની વાત ઉપર આવો, પંકજભાઈ...’ મેં મોટું બગાસું ખાધું અને એનો અવાજ છેક કેનેડા સુધી ન પહોંચે એની સાવચેતી રાખી. આપણો જૂનો મિત્ર ભીડમાં હોય ત્યારે એને એવું ન લાગવું જોઇએ કે આપણને કંટાળો આવે છે.

‘આપણો ટીકુ ખરો ને?’

‘કોણ? શૃંગાર?’

‘હા, હા! એ શૃંગારિયાએ મારું નામ બોળ્યું!’ પંકજભાઈના અવાજમાં નાટકના પાત્રની જેમ ભાવપલટા આવ્યે જતા હતા. પંકજભાઈ અને એમનાં પત્ની પરાગીબહેન દોઢેક વર્ષથી કેનેડા ચાલ્યાં ગયાં હતાં. આમ તો ઇન્ડિયામાં પણ એમને સારું હતું. રાજકોટમાં ઘરનું ઘર હતું. સારી એવી નોકરી હતી. એક જુવાન મોટી દીકરી હતી  ત્રિશલા. અને એક નાનો પણ જુવાન દીકરો હતો, શૃંગાર. ત્રિશલાનાં લગ્ન પતાવીને જ બંને જણા કેનેડા ગયાં હતાં. શૃંગારને ત્યાં જવા માટે હજી બેત્રણ વર્ષની વાર લાગે એમ હતી.

‘બધા તો ના પાડે છે કે કેનેડા ન જાવ! પણ શું કરીએ? અમારા માટે થોડા જઇએ છીએ? આ ટીકુડાના ભવિષ્ય માટે જવું પડે છે. આ દેશમાં બાળકોનું કશું ‘ફ્યુચર’ જ નથી રહ્યું!’ પરાગીબહેન જ્યારથી વિઝા હાથમાં આવ્યા ત્યારથી છેક વિમાનમાં બેઠાં ત્યાં લગી આ એકની એક વાતનું રટણ કરતાં રહ્યાં. એમના ગયા પછી ટીકુડો પણ અમદાવાદમાં આવી ગયો. રાજકોટના ઘરને તાળું મારી દીધું. એક કોમ્પ્યૂટરની કંપનીમાં એને આઠદસ હજારની નોકરી મળી ગઈ. ત્રિશલા અને એનો પતિ તરંગ પણ અમદાવાદમાં જ ફ્લેટ ખરીદીને રહેતાં હતાં એટલે ટીકુને ખાવાપીવાની કશી તકલીફ નહોતી. ટીકુ ઉર્ફે શૃંગારને હું દસબાર વખત મળ્યોહતો. ઊંચો, પાતળો, ગોરો અને નમણો. વિવેકી અને ઓછાબોલો. ડ્રેસિંગ સેન્સ પણ સારી. બધી રીતે આદર્શ એવા આ યુવાને એવું તે શું કરી નાખ્યું કે ભારતથી હજારો માઇલ છેટે બેઠેલા પંકજભાઈનું નામ એણે બોળી નાખ્યું?

‘અરે, શું કહું તમને? એ નાલાયક પ્રેમમાં પડ્યો છે!!’ પંકજભાઇએ મોટો નિઃસાસો મૂક્યો.

‘શું વાત કરો છો? આપણો શૃંગાર પ્રેમમાં પડ્યો? ક્યારે? ક્યાં? કોની સાથે?’

‘વધુ માહિતી તો મારી પાસે પણ નથી એટલે તો તમને તકલીફ આપું છું. તમારી પહોંચ લાંબી છે. તપાસ તો કરો!’

માણસોને સ્પષ્ટ તારવવા બહુ મુશ્કેલ છે, સાવ નકલી રત્નનો ચળકાટ પણ ઓછો નથી

‘ભા ઈલાલભાઈ, તમારી દીકરીનું ઓપરેશન આવતી કાલે સવારે ગોઠવું છું.’

‘ભલે સાહેબ!’

‘આજે રાત્રે દસ વાગ્યા પછી એનું ખાવાપીવાનું બંધ. પાણી પણ નહીં પીવાનું.’ 

‘ભલે, સાહેબ!’

‘સવારના છ વાગતામાં જ એનેસ્થેટિસ્ટ આવી પહોંચશે. મંજુને ઓપરેશન થિયેટરમાં લઈ લઇશું સવા છએ. લગભગ પોણા સાત વાગ્યે સર્જરી શરૂ થશે. એને બહાર લાવતાં આઠ વાગી જશે.’

‘ભલે, સાહેબ!’ 

અમદાવાદના નામાંકિત ગાયનેકોલોજિસ્ટ ડૉ. પટેલ અને દર્દી મંજુના પિતા ભાઈલાલભાઈ વચ્ચેનો આ સંવાદ. સમય રાતના આઠેક વાગ્યાનો. ઓપરેશનની પૂર્વસંધ્યાએ ડૉ. પટેલ દર્દીજોગ સૂચનાઓ આપી રહ્યા હતા. મજાની વાત એ હતી કે દર્દીના પિતા એક વાક્ય જેટલીય પૂછપરછ કર્યા વગર માત્ર ‘ભલે, સાહેબ’ના ટૂંકા હોંકારાથી ડૉક્ટરની દરેક વાતને સાંભળી રહ્યા હતા, સ્વીકારી રહ્યા હતા. બાકી આમ જોવા જાવ તો પૂછપરછ કરવા માટેનાં પાંચસો કારણો હતાં.

મંજુનું ઓપરેશન જોખમી હતું. એની ઉંમર પાંત્રીસ વર્ષ હતી. ગર્ભાશયમાં ગાંઠ હતી. વધુ પડતાં માસિકસ્ત્રાવને કારણે શરીરમાં ફિક્કાશ પ્રસરી ગઈ હતી. ગર્ભાશયની કોથળી કાઢવાનું ઓપરેશન એ જમાનામાં (આજથી ત્રીસ વર્ષ પહેલાં) આજના જેવું સલામત મનાતું ન હતું. એન્ટિબાયોટિક્સથી લઈને એનેસ્થેસિયા સુધીની સુવિધાઓ વિકાસશીલ તબક્કામાં હતી. ગમે ત્યારે ગમે તે થઈ શકતું હતું. બીજાં સગાંવહાલાં હોય તો સવાલો પૂછીપૂછીને ડૉક્ટરનું માથું ખાઈ જાય. પણ ભાઈલાલભાઈનું પ્રશ્નપત્ર સાવ કોરું જ હતું.

ભાઈલાલભાઈ પોતે ડૉક્ટર હતા. ભલે એલોપથીની ડિગ્રી એમની પાસે ન હતી, પણ આર.એમ.પી. નામની લાકડાની તલવાર વડે છેલ્લાં ત્રીસત્રીસ વર્ષથી એ અમદાવાદની પાસે આવેલા એક ગામડામાં મેડિકલ પ્રેક્ટિસનું મહાભારત ખેલી રહ્યા હતા. અનુભવના શિક્ષક પાસેથી અસંખ્ય ગુરુચાવીઓ શીખી ચૂક્યા હતા. એટલે ડૉ. પટેલ જે કંઈ સૂચનાઓ આપી રહ્યા હતા, એ બધી જ એમના દિમાગમાં ઉપવાસીના ગળા નીચે રાજગરાનો શીરો ઊતરે એમ ઊતરી રહી હતી.

ડૉ. પટેલને પણ આ બાબત ફાવતી આવી ગઈ હતી. સામાન્ય, અભણ અથવા તો નોનમેડિકલ ક્ષેત્રના સગાને દરેક સૂચના આપતી વખતે એની પાછળનું વૈજ્ઞાનિક કારણ પણ સમજાવવું પડતું હોય છે. જેમકે  ‘રાત્રે દસ વાગ્યા પછી દર્દીને ખાવાપીવાનું બંધ. પાણી પણ નહીં આપવાનું.’

‘શા માટે, સાહેબ?’ ‘એટલા માટે કે આંતરડાં ખાલી હોય તો ઓપરેશનમાં તકલીફ ન કરે. અને દર્દીને એનેસ્થેસિયા આપ્યા બાદ ઊલટીઓ ન થાય. નહીંતર ઊલટીનું પ્રવાહી બેભાન અવસ્થામાં જો ફેફસાંમાં કે શ્વાસનળીમાં દાખલ થઈ જાય તો એનો જીવ જોખમમાં મુકાઈ જાય.’ આ તો એક દાખલો માત્ર થયો. બાકી આવી તો એક હજાર પૃચ્છાઓ. અને એની દસ હજાર સમજૂતીઓ. જ્યારે અહીં તો સૂચના એ જ આદેશ અને એ જ સમજૂતી.

ડૉ. પટેલે આખરી સૂચન કર્યું, ‘તમે એક કામ કરશો? તમારી મંજુને ઓપરેશન સમયે અને ઓપરેશન બાદ ચોવીસ કલાક પૂરતાં તો એન્ટિબાયોટિક્સનાં ઇન્જેક્શનો જ આપવામાં આવશે. પણ... તમે એમ કરોને... એને એક કેપ્સ્યૂલ આજે રાત્રે જ ગળાવી દો. તમારી પાસે એમ્પિસિલિનની કોઈ પણ બ્રાન્ડ પડી હશે તો ચાલશે. જો ન પડી હોય તો હું પ્રિસ્ક્રાઇબ કરી આપું...’

ભાઈલાલભાઈએ ડોકું હલાયું, ‘મારી પાસે છે. હું આપી દઇશ. બીજું કંઈ?’ ‘નથિંગ એલ્સ. ગુડ નાઇટ એન્ડ સી યુ ટુમોરો એટ સિક્સ.’ ડૉ. પટેલ એમના પરિચિત જનરલ પ્રેક્ટિશનરને ‘શુભ રાત્રિ’ કહીને છૂટા પડ્યા.

***

સવારે સાડા છ વાગે શરૂ થયેલું ઓપરેશન સવા સાતે પતી ગયું. મંજુને વોર્ડમાં શિફ્ટ કરી દેવામાં આવી. ડૉ. પટેલે જાતે એની પલ્સ, બ્લડપ્રેશર, શ્વાસની ગતિ વગેરે માપી લીધું. એમણે અને એનેસ્થેટિસ્ટે કોફી પીધી. એ પછી તરત જ બીજી સ્ત્રીને ઓપરેશન ટેબલ ઉપર લેવડાવી. એનું પણ આ જ ઓપરેશન કરવાનું હતું.

ઓપરેશન માટે સ્ક્રબ થયા પછી ડૉ. પટેલને યાદ આવ્યું, ‘સિસ્ટર, મંજુને એન્ટિબાયોટિકનું ઇન્જેક્શન આપવાનું બાકી છે. ભૂલી નથી ગયાંને?’

સિસ્ટરે આદેશ માટે ચડાવ્યો. એમ્પિસિલીનનું ઇન્જેક્શન ભરીને મંજુની નસમાં આપી દીધું. પાંચ જ મિનિટ પછી એ દોડતી આવી, ‘સર, પેશન્ટની હાલત ઠીક નથી જણાતી. નાડીના ધબકારા...’

ડૉ. પટેલે એનેસ્થેટિસ્ટને વિનંતી કરી, ‘દોસ્ત, જરા જુઓને! શું થયું છે? હું તો ઓપરેશનમાં છું.’ એનેસ્થેટિસ્ટ ગયા, બીજી મિનિટે એમની ચીસ સંભળાણી, ‘ડૉ. પટેલ, પ્લીઝ, રશ ટુ ધી પેશન્ટ. શી ઇઝ...’

સાવ અચાનક જ બધું બની ગયું હતું. મંજુ હવે આ દુનિયામાં રહી ન હતી. ઓપરેશન પછીની સ્થિતિ સાવ સામાન્ય હતી. રક્તસ્ત્રાવ કે પછી એનેસ્થેસિયામાંથી બહાર આવવામાં પણ કશી મુસીબત નહોતી પડી. મૃત્યુનું કારણ શું હોઈ શકે?

ડૉ. પટેલ અને એનેસ્થેટિસ્ટના દિમાગોમાં એક સાથે એક સરખો વિચાર ઝબૂક્યો. આ એમ્પિસિલીન ઇન્જેક્શનનું રિએકશન હોઈ શકે! ભાઈલાલભાઈ તો ઉશ્કેરાયેલી હાલતમાં હતા, ‘પટેલ સાહેબ, તમે મારી દીકરીને મારી નાખી. ઓપરેશનમાં જ કંઇક ગરબડ કરી નાખી.’ ડૉ. પટેલે પૂછ્યું, ‘ભાઈ, મને એક વાતનો જવાબ દે. ગઈ કાલે રાતે તેં મંજુને એમ્પિસિલીનની કેપ્સૂલ ગળાવી હતી ખરી?’

‘ના, સાહેબ! એ દવા તો ગામડે મારા ક્લિનિકમાં હતી. મને થયું કે નહીં આપું તો ચાલશે. દસવીસ રૂપિયા ખાલી અમથા ક્યાં ફેંકી દેવા? એટલે મેડિકલ સ્ટોરમાં લેવા પણ ન ગયો. પણ અત્યારે એનું શું છે?’

પટેલસાહેબે બીજો સવાલ પૂછ્યો, ‘મંજુને કોઈ દવાનું રિએક્શન આવતું હતું?’

‘હા, સર! એને એકલીને જ નહીં, અમારા આખા કુટુંબને પેનિસિલીનનું જલદ રિએકશન આવે છે. પણ આ ક્યાં પેનિસિલીન હતું?’

‘ગાંડા, નામ જુદું છે, બાકી બંને દવાઓનું કુળ તો એક જ છે. તને એટલીય ખબર નથી? ત્યારે શેનો દાદાગીરી કરે છે? હું તો માનતો હતો કે તું આટલાં વર્ષથી દાક્તરી કરી ખાય છે, એટલે આટલી અક્કલ તો તારામાં હશે જ! પણ તું તો સાવ ડફોળ નીકળ્યો! અને સાથે સાથે આળસુ અને કંજૂસ પણ! આવી રીતે કેટલા દર્દીઓનાં જીવ લીધા હશે? આજે તારી ગફલતને કારણે તે દીકરી ગુમાવી દીધી.’

ભાઈલાલભાઈને પોતાની ભૂલ સમજાણી. ડૉ. પટેલે વાતનું સમાપન કર્યું, ‘તેમ છતાં પણ તારા મનમાં હજુ પણ જો શંકા રહેતી હોય, તો આપણે એક કામ કરીએ. લાશનું પોસ્ટમોર્ટમ કરાવીએ. સિવિલ હોસ્પિટલમાં પી.એમ. કરાવવાથી મૃત્યુનું સાચું કારણ જાણવા મળી જશે.’

આમ તો આખું નગર કાળું હતું લાગણીનું સહેજ અજવાળું હતું

આશરે પાંસઠેક વર્ષ પૂર્વેની ઘટના. સિદ્ધપુરમાં ભયાનક કોમી રમખાણ ફાટી નીકળ્યું. શહેર આખામાં તંગદિલી. એથીયે વધારે તંગદિલી મુસ્લિમ વિસ્તારમાં આવેલા એક નેકદિલ ઈન્સાનના ઘરમાં. પીરખાંનો છોકરો નથ્થુખાં જિંદગીમાં પહેલી જ વાર એના હિંદુ દોસ્તને પોતાના ઘરે તેડી લાવ્યો હતો. એનું નામ બચુ. બંને મિત્રોની વય દસબાર વર્ષની. બચુના પિતાજી શાળામાં શિક્ષક. દીકરાને ભણાવે અને સાથે સાથે નથ્થુખાં જેવા અસંખ્ય વિદ્યાર્થીઓને પણ ભણાવે. નબળા વિદ્યાર્થીઓ માસ્તરના ઘરે પણ ભણવા માટે આવે. નબળા એટલે ફક્ત અભ્યાસમાં નબળા એવું નહીં, પણ ખિસ્સાનાયે નબળા. માસ્તર એમને દિલથી શીખવે. નથ્થુખાં જેવાને તો સાંજે વાળુ પણ કરાવે. ઘણી વાર રમવામાં સમયનું ભાન ન રહે, મોડું થઈ જાય તો બચુની મા કહે, ‘બેટા, નથ્થુ! આજે અહીં જ સૂઈ જજે.’

સિદ્ધપુરના શુદ્ધ, પવિત્ર, સંસ્કૃતપ્રેમી, શાકાહારી બ્રાહ્મણ પરિવારમાં એક મુસ્લિમ છોકરો ખીચડી ને દૂધનું વાળુ કરીને એક જ ગોદડીમાં એના હિંદુ દોસ્તને બાથ ભરીને ઊંઘી જાય. એવું લાગે જાણે કાબાનો પવિત્ર પથ્થર સોમનાથના સ્વયંભૂ શિવલિંગને આલિંગીને પડ્યો હોય! એવું નહોતું કે એ જમાનામાં બધું સારું જ હતું. ઈસ્લામ અને હિંદુ ધર્મ વચ્ચેના ઝઘડાઓ તો સદીઓથી ચાલ્યા આવે છે. સદીઓથી ‘અલ્લા હો અકબર’ના નારા સાથે વિધર્મીઓનાં ધાડેધાડાં આર્યાવર્તની ભૂમિ ઉપર આગની જેમ ફરી વળતાં આવ્યાં છે અને હર એક હિંદુના ઘરમાંથી ‘હર હર મહાદેવ’ના જયઘોષ સાથે આ આક્રમણ સામે પ્રચંડ પ્રતિકાર ઊઠતો રહ્યો છે.

પણ સિદ્ધપુરની એ તણાવભરી રાત એનું વરવું રૂપ ઉજાગર કરે એ પહેલાંની સાંજ રોજની જેવી એક શાંત સાંજ હતી. એ દિવસે પણ નથ્થુખાં માસ્ટરજીના ઘરે ભણવા માટે આવ્યો હતો. ભણી લીધા પછી એ અને બચુ ગિલ્લીદંડા રમવામાં ખોવાઈ ગયા. સમયનું ભાન ન રહ્યું. જ્યારે પેટમાં આગ લાગી, ત્યારે નથ્થુખાંને ઘર સાંભર્યું. અમ્મા સાંભરી. અમ્માની કડક હિદાયત સાંભરી આવી, ‘બેટા, આજ માસ્ટરજી કે ઘર મત રૂકિયો. ખાના ભી મત ખાઈઓ. આજ મૈંને અંડેકી ભૂરજી પકાઈ હૈ. તુજે બો’ત પસંદ હૈ ના?’

ઇંડાંની ભૂરજીની કલ્પનામાં નથ્થુખાંના પેટની આગ બેવડા જોશથી ભભૂકી ઊઠી. એ ઘરે જવા માટે તૈયાર થયો. બચુની માએ રોકાઈ જવા માટે ખૂબ આગ્રહ કર્યો. નથ્થુને બિચારાને શું સમજ પડે? દસબાર વર્ષનો નાદાન છોકરો દોસ્તની અમ્મા આગળ માગણી મૂકીને ઊભો રહી ગયો, ‘આજ બચુ કો મેરે સાથ આને દો ના! આજ વો મેરે ઘર પે ખાના ખા લેગા ઔર વહીં પે સો જાયેગા.’ સહેજ પણ આનાકાની વગર બચુનાં માબાપે નથ્થુખાંની દરખાસ્ત મંજૂર રાખી લીધી. બેય ભાઈબંધ ઉઘાડા પગે દોટ મૂકતાં મુસ્લિમ મહોલ્લામાં પહોંચી ગયા.

નથ્થુની અમ્મા ચિંતામાં પડી ગઈ. દીકરાને અંદરના ઓરડામાં લઈ જઈને ધમકાવી નાખ્યો, ‘યે તૂને ક્યા કર ડાલા, બેટા? યે તો માસ્ટરજી કા છોકરા! બામન કા બેટા! વો તો અંડે કી બાસ ભી સહન નહીં કર સકેગા. ઔર ઉસકા મજહબ હમારે સે કિતના અલગ? હમ કૈસે...?’

પણ હવે શું થાય? એ અભણ મુસલમાન ઔરતને એટલી જ ખબર હતી કે એના ઘરે આવેલા એક બ્રાહ્મણના દીકરાને આજની રાત પૂરતો એની મજહબી રીતે એણે સાચવી લેવાનો હતો. એણે પતિની સાથે સંતલસ કરી. તરત જ પીરખાં પગમાં ચંપલ પહેર્યા વગર ઘરની બહાર નીકળી ગયો. બાજુના કુંભારવાડામાં જઈને કોરી માટલી ખરીદી. કોઈ હિંદુના ઘરમાંથી ચોખ્ખું, ગાળેલું પાણી ભર્યું. બીજા એક ઘરે જઈને બાજરીનો રોટલો ઘડાવ્યો. દૂધ લીધું. એક હાથમાં જળની મટકી અને બીજા હાથમાં ઢાંકેલું ભાણું લઈને પીરખાં ઘરે આવ્યો. માસ્ટરજીના દીકરાને આગ્રહ કરીને જમાડ્યો. સ્વચ્છ પથારીમાં પોઢાડ્યો. કાશી અને કાબાનું અદ્ભુત મૈત્રક રચાઈ રહ્યું હતું, ત્યાં શેરીઓમાંથી બૂમો ઊઠી. ‘મારો...! કાપો...! સાલ્લે હિંદુડે કાફિર લોગ હૈ...! આજ તો જો હાથમેં આવે ઉસકો છોડેંગે નહીં...’

એક વીતેલો પ્રસંગ પાછો ઉજવવો છે ખુદા! એક પળ માટે વીતેલી જિંદગીનું કામ છે.

પં દર વરસ પહેલાંની એક સાવ નાનકડી ઘટના. બીજા માટે તો સાવ સામાન્ય, પણ મારા માટે? એ વાતને યાદ કરું છું તો પણ થથરી ઊઠું છું. રવિવારની બપોર. આશરે ત્રણસાડા ત્રણનો સમય. ઘરની અંદર બધાં બપોરના ભોજન પછીની નિદ્રા માણી રહ્યા હતા. હું બંગલાની બહાર ખુલ્લા કમ્પાઉન્ડમાં ટહેલતો હતો. આકાશમાંથી વરસતી બળબળતી ‘ચાંદની’માં ટહેલવાનાં પણ કારણો હોય છે! મારી પાસે પણ કારણો હતાં, એક નહીં પણ બબ્બે.

બહારગામથી વેકેશન માણવા માટે અમારે ત્યાં આવેલો મારો એકનો એક ભાણેજ જે મને પુત્રથી પણ અધિક પ્રિય હતો અને છે. એ ક્રિકેટનો પાગલ પ્રેમી. બપોરના તડકાને પણ એ ક્રિકેટ આગળ તુચ્છ ગણે. બપોરે મિષ્ટાન્ન આરોગ્યા પછી મને પણ ઘેન ચડી રહ્યું હતું. પણ ભાણિયાનો હુકમ છૂટ્યો  ‘મામા, મારે ક્રિકેટ રમવું છે, બોલિંગ કરો.’ વહાલના સામ્રાજ્યમાં તો ચાબુક પણ પીંછુ બની જાય! ત્યારે આ તો મનગમતું મુલાયમ મોરપીંચ્છ જ હતું. એના મીઠા સ્પર્શને કેવી રીતે અવગણી શકાય? મેં સામે છેડેથી બોલિંગ સંભાળી. ‘ચાંદની’માં નહાવાનું એક કારણ તે આ.

અને બીજું કારણ એટલે મારી પાંચ વરસની દીકરી. શરીરનો બાંધો સૂકલકડી. નાનો હતો ત્યારે મારો બાંધો પણ એવો જ હતો. સ્વભાવે ભયંકર ચંચલ અને તોફાની. હું પણ એવો જ હતો. એક જગ્યાએ પગ વાળીને બેસી રહેવાનું એની પ્રકૃતિમાં જ નહીં. આખો દિવસ કૂદાકૂદ કર્યા કરે. એમાં હાથેપગે વાગે પણ ખરું. પછી વડીલોના ઠપકાના ભયે એની ઇજા છુપાવી રાખે. રડે પણ નહીં.

એના હાથમાં મોટો ફૂટબોલ હતો. ઓટલા ઉપર ચડીને એ ફૂટબોલને હવામાં ઊછાળ્યા કરતી હતી. એને ઝીલવાનો નાકામ પ્રયાસ કરતી હતી. આવડો મોટો ફૂટબોલ એના નાના બચૂકડા હાથોમાં એમ ને એમ પણ સચવાતો ન હતો, ત્યાં હવામાંથી પછડાતા દડાને ઝીલવાની તો વાત જ ક્યાં રહી? મારું ભરબપોરે તડકાસ્નાન કરવાનું બીજું કારણ આ હતું. ક્યાંક રમતાં રમતાં એ પડી ન જાય એનું મારે ધ્યાન રાખવાનું હતું. નિઃશબ્દ બપોર, તપસ્વીની જેમ પર્ણો પણ હલાવ્યા વગર ચૂપચાપ ઊભેલા આસોપાલવ, ક્યાંક ઘટાદાર લીમડાની દિશામાંથી કવચિત સંભળાતો હોલારવ અને અમારા ત્રણ જણાનો શોરબકોર.

અચાનક એક મોટો ધબાકો થયો. મેં પાછળ ફરીને જોયું તો ફૂટબોલ પકડવાના પ્રયાસમાં મારી દીકરી ઓટલા ઉપરથી નીચે ગબડી પડી હતી. એક સામાન્ય ઘટના ગણીને મેં માથું ફેરવી લીધું. સામાન્ય ઘટના એટલા માટે કે જમીનથી ઓટલાની ઊંચાઈ માંડ એકાદ ફૂટની જ હતી. પગથિયું જ ગણી લો ને, એટલેથી પડવામાં ખાસ કંઈ વાગે નહીં. અલબત્ત, બે વાત મારા ધ્યાન બહાર ચાલી ગઈ. જમીન ઉપર પથ્થર જડેલા હતા અને દીકરીના માથાનો પાછલો હિસ્સો જમીન ઉપર પછડાયો હતો. મારી બેદરકારીએ જ મને બેધ્યાન બનાવ્યો.

જુદી જીંદગી છે મિજાજે મિજાજે, જુદી બંદગી છે નમાજે નમાજે છે એક સમુંદર થયું એટલે શું, જુદા છે મુસાફિર જહાજે જહાજે

‘કેમ ના પાડતી’તી?’
‘શરમ આવતી હતી.’
‘પણ ફરવા આવવામાંયે શરમ?’
‘હા.’
‘આપણી કાયદેસર સગાઈ થઈ ગઈ છે તો પણ શરમ?’
‘આવે, આવે અને આવે! સાડી સત્તર વાર આવે!’

સૌરાષ્ટ્રનું સુંદર, રમણીય, નાનકડું શહેર. વસ્તીથી દૂર આવેલી એક પ્રાકૃતિક જગ્યા. નાનકડું તળાવ, એના કાંઠા ઉપર આવેલું એક મંદિર અને એની પાછળ બેઠેલું એક નવયુવાન યુગલ. તાજી જ સગાઈ કરીને પછી ફરવા નીકળેલાં જુવાન હૈયાં. યુવાનનું નામ કથન અને યુવતીનું નામ કૂંપળ. હજુ અડતાલીસ કલાક પહેલાં તો એકબીજાને ઓળખતાંયે નહોતાં અને અત્યારે એવી રીતે એકમેકમાં ઓગળી ગયાં હતાં કે જાણે કે ત્રીજા કશાયને ઓળખતાં નહોતાં. આટલા ટૂંકા પરિચયમાં વાતનો વિષય પણ બીજો કયો હોય! રહીરહીને એક સવાલ  ‘પણ મારાથી શું શરમાવાનું? હું તો તારો જીવનસાથી...’

‘થશો તે દા’ડે થશો! હજી વાર છે.’ કૂંપળે આટલું બોલીને કંઇક એવી રીતે આંખના ખૂણામાંથી લાવણ્યનું તીર છોડ્યું કે કથન લોહીઝાણ થઈ ગયો.

‘વાર છે એમ? લે, આટલી જ વાર...’ કહીને એણે પોતાની ભાવિ પત્નીને આલિંગનમાં જકડી લીધી. એક કુંવારો પુરુષ કાચી સેકન્ડમાં કરોડપતિ થઈ ગયો! ખજાનાની ખુશ્બુથી એનાં ફેફસાં તરબતર થઈ ગયાં.

ત્યાં જ કોઇનો ખોંખારો સંભળાયો. એક આંચકા સાથે કૂંપળ અળગી થઈ ગઈ. કોઈ વૃદ્ધ સજ્જન ‘ઇવનિંગ વૉક’ માટે નીકળ્યા હશે. એ ખોંખારાની સોટી ફટકારીને ચકાચકીને છૂટા પાડવાનું ‘પુણ્ય કાર્ય’ કરતા ગયા.

‘તમે પૂછતા’તાને કે શરમ કોની? તે આવા આવતાજતા માણસોની શરમ.’
‘પણ એ ક્યાં આપણને ઓળખે છે?’
‘એવું થોડું છે કે અહીંથી અજાણ્યા જ નીકળવાના? કો’ક ઓળખીતું પણ અચાનક આવી ચડે! અને આપણને આમ વળગેલા જોઈ જાય તો...’ ફરી એક વાર કૂંપળની તીરછી આંખના અણિયાળા ખૂણામાંથી બ્રહ્માસ્ત્ર જેવું તીર વછૂટ્યું. કથન ફરીવાર લોહીઝાણ થઈ ગયો પણ એ પછીના બે કલાક એ બંનેએ એમ જ વાતોમાં વીતાવી નાખ્યા. એકબીજાથી દોઢ ફૂટના અંતરે બેસીને સભ્યતાપૂર્વક શિષ્ટ વાતચીત કરતાં કરતાં પશ્ચિમની ક્ષિતિજમાં ડૂબતા સૂરજને બંને તાકી રહ્યાં. પછી ઊભા થઇને શહેર તરફ પાછા ફર્યાં. છૂટા પડતી વેળાએ કથને પૂછી લીધું, ‘ફિર કબ મિલોગે?’ જવાબમાં કૂંપળે કહ્યું, ‘તુમ જબ કહોગે.’

સ્થળ વિશેના સવાલજવાબ પણ ફિલ્મી ગીતની મશહૂર પંક્તિઓમાં થઈ ગયા. ‘કહાં?’ તો કે, ‘વહીં જહાં કોઈ આતાજતા નહીં...’
બીજા દિવસે કથન એની વાગ્દત્તાને મોટરબાઇક ઉપર બેસાડીને શહેરથી વધારે દૂર લઈ ગયો પણ ત્યાંય કાળા માથાના માનવીની અવરજવર તો ચાલુ જ રહી. બાવા, ભિખારી, કઠિયારા, મદારી, અને કૂંપળની આનાકાની  ‘ના, મને શરમ આવે છે.’

ત્રીજા દિવસે તો કથને નક્કી કરી નાખ્યું કે આ વિશાળ પૃથ્વીના પટ ઉપર ક્યાંક તો નિર્જન જગ્યા હશે ને? એ શોધ્યે જ છૂટકો. પેટ્રોલની ટાંકી ‘ફુલ’ કરીને એણે મોટરબાઇક મારી મૂકી. શહેરથી ખાસ્સા પંદરવીસ કિલોમીટર દૂર નીકળી ગયો. હવે ચોતરફ જંગલ જ જંગલ હતું. વૃક્ષોનાં ઝૂંડમાંથી સરી જતી સાંજની હવા અને ડાળીઓ પરથી દદડતા પંખીઓનાં ટહુકા. ‘આવ, અહીં શાંતિથી બેસીએ. હવે આપણને જોનારું કોઈ નથી. હવે બહાનું ન કાઢીશ કે શરમ આવે છે!’ કહીને કથન એની મોંઘેરી મિલકતને ગીચ ઝાડીની વચમાં આવેલી ખુલ્લી, ચોરસ જગ્યા તરફ દોરી ગયો.

ભલે પુરુષ હતો, તો પણ કથન પવિત્ર અને સાત્ત્વિક હતો. તદ્દન નિર્જન એકાંતમાં બેસીને કૂંપળ સાથે લક્ષ્મણરેખા બહારની પ્રવૃત્તિઓ કરવાની એની ઇચ્છા નહોતી. બસ, થોડી હળવી છેડછાડ, થોડાંક આલિંગનો અને હોઠની સપાટી ઉપર હોઠના ટાંકણા વડે આલેખાયેલાં કેટલાંક કાવ્યો! બહુ થઈ ગયું!

કૂંપળ ‘નાના’ કરતી રહી અને કથન એના સુગંધી બદન ઉપર ઝૂક્યો પણ દ્રશ્ય ઓ.કે. થાય એ પહેલાં જ જંગલ અજાણ્યા અવાજોથી ગાજી ઊઠ્યું. પંખીઓએ ચીસાચીસ કરી મૂકી. જમીન ઉપર સૂતેલા સુક્કાં ખરેલાં પાંદડાની પથારી ખળભળી ઊઠી. અંદરની દિશામાંથી સાતઆઠ બુકાનીબંધ પુરુષોનું ટોળું ધસી આવ્યું. કથન કંઈ બોલે, વિચારે કે સામનો કરે, એ પહેલાં તો એ આદિમાનવો જેવા પુરુષોએ એને ઠમઠોરી નાખ્યો. કૂંપળ ચીસો પાડવા માંડી, તો બે જણાએ એને પકડી લીધી. એકે એનું મોં દાબી રાખ્યું. પછી ઝાડના વેલાઓ વડે કથનના હાથપગ બાંધી દઇને, એને સાંજના ઊતરતા અંધકારમાં એકલો મૂકીને, રડતીવલખતીછૂટવા માટે હાથપગ વીંઝતી કૂંપળને ઉઠાવીને એ રાવણના વંશજો જંગલના ઊંડાણમાં અદ્રશ્ય થઈ ગયા.
   
ચોવીસ કલાક પછી કૂંપળ પાછી ઘરે આવી ગઈ. બે દિવસ પહેલાં તરોતાજા લીલીછમ હતી, એ અત્યારે કરમાઈ ચૂકી હતી. કથને માંડ માંડ બંધનમાંથી મુક્ત થઇને ઘરે આવ્યા પછી પોતાના અને શ્વસુરપક્ષના ઘરોમાં વિગતવાર આખાયે ઘટનાક્રમની જાણ કરી દીધી હતી. પોલીસમાં પણ ફરિયાદ નોંધાવી હતી. પોલીસોની સાથે મળીને કૂંપળનાં સગાંવહાલાંઓએ પૂરું જંગલ ખૂંદી માર્યું હતું પણ કૂંપળની કશી જ ભાળ મળી નહોતી.

એ કૂંપળ સામે ચાલીને ઘરે પહોંચી ગઈ. એ એટલી તો ડઘાયેલી હાલતમાં હતી કે એને પુછાયેલા કોઈ સવાલોના જવાબ આપવાના એનામાં હોશ નહોતા અને આમ જુઓ તો એની ઉપર ગુજરેલા સિતમ વિશે એને એક પણ પ્રશ્ન પૂછવાની આવશ્યકતા નહોતી. એની શારીરિક હાલત પીંખાયેલી કબૂતરી જેવી હતી, જે ખુદ અત્યાચારની કથનીનું બયાન કરી દેતી હતી.
‘ફરિયાદનું શું કરવું છે?’ કૂંપળના પપ્પાએ પરિવારજનોની મરજી પૂછી.
‘ફરિયાદ તો ચાલુ જ રાખવી પડે. અપરાધીઓને સજા તો થવી જ જોઇએ.’ સૌના સૂરમાં એકમતી ઝલકતી હતી.

પણ કથનના પપ્પાનો મત જુદો પડ્યો, ‘જે થવાકાળ હતું એ થઈ ગયું. હવે ચોળીને ચીકણું કરવાનો કશો મતલબ નથી. સ્ત્રીની જાત છે અને ઇજ્જતનો મામલો છે. જો વાત છાપાંને પાને ચડી જશે, તો તમારા ભેગી અમારી આબરૂનાયે વાવટા ફરકી જશે. માટે ભીનું સંકેલવામાં જ મજા છે.’

કથન પણ આ જ મતનો નીકળ્યો. છેવટે કૂંપળના પપ્પાએ છોકરાવાળા પક્ષનું માન રાખ્યું. પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાવેલી ફરિયાદ પાછી ખેંચી લીધી. કૂંપળની શારીરિક હાલત સુધરતા અઠવાડિયું લાગી ગયું અને માનસિક સ્થિતિ સુધરતા એક મહિનો. શરૂમાં તો કથન રોજ એને જોવા માટે આવી જતો. પછી ધીમે ધીમે એની મુલાકાતો ઘટવા લાગી. આંતરે દિવસે, પછી ચાર દિવસે એક વાર, પછી અઠવાડિયે અને અંતે...! ખોટમાં ચાલતા સાપ્તાહિકની જેમ કથનની આવજા પણ આખરે સાવ બંધ થઈ ગઈ. અને બે મહિના પછી કૂંપળના ઘર માથે જાણે વીજળી પડી! કથનના પપ્પા તરફથી હેડલાઇન જેવા સમાચાર આવ્યા, ‘તમારી દીકરી સાથેનો અમારા દીકરાનો વિવાહસંબંધ અમે ફોક કરીએ છીએ. આ વિશે અમે વિશેષ કોઈ ચર્ચા કરવા ઇચ્છતા નથી.’

આખો કન્યાપક્ષ જાણે મૂઠ મારી હોય એમ અવાચક બની ગયો. કૂંપળે જીદ કરીને કથનને ફોન કર્યો. કરગરીને એકવાર રૂબરૂ મળવાનો મોકો માગ્યો. કથને કચવાતા મને એની માગણી મંજૂર રાખી.
કૂંપળ અને કથન એવા સ્થળે મળ્યાં, જ્યાં માણસોની અવરજવર ચાલુ હોય. ‘મારે માત્ર કારણ જાણવું છે. સાચું કારણ. તેં શા માટે સગાઈ તોડી નાખી?’ કૂંપળે શરૂઆત કરી.

‘બસ, એમ જ... મને બીજો કશો વાંધો નહોતો... પણ... તારી સાથે જે બન્યું... એનાથી સમાજમાં વાતો થાય છે... તું નંદવાઈ ગઈ એટલે...’

‘પણ એમાં મારો શો વાંક છે? શહેરથી આટલે દૂર તો તું મને લઈ ગયેલો. અને એ મવાલીઓ સામે મારું રક્ષણ તું ન કરી શક્યો. હવે નંદવાઈ ગઈ ફક્ત હું એકલી? તારું પુરુષાતન, તારું ઓજસ, તારી બહાદુરી, પરાક્રમ, વીરતા  આ બધું જેમનું તેમ અકબંધ છે?’

‘હું બધુંયે સમજું છું, કૂંપળ! પણ ગામના મોઢે ગળણું બંધાય છે? લોકો તો એક જ વાતનું નાડું પકડીને બેઠા છે  ‘કથન એંઠી થાળીને ઘરમાં ઘાલવાનો છે! તું જ બોલ, કૂંપળ! આખી જિંદગી આ મહેણાનો ભાર હું કેવી રીતે વેંઢારી શકું?’ કૂંપળ ફૂત્કાર મારતી નાગણની જેમ ઊભી થઈ ગઈ. જાણે ડંખ મારતી હોય એમ કથનના મોં ઉપર એ થૂંકી, ‘નામર્દ! બાયલા! કાપુરુષ! તું મારો તો નહીં, પણ કોઈ પણ સ્ત્રીનો ધણી બનવા માટે લાયક નથી. મને શરમ આવે છે. હવે એ ન પૂછતો કે શા કારણથી મને શરમ આવે છે! હાક્... થૂ...!!’ એક અઠવાડિયા પછી વાજતેગાજતે કથનનો વરઘોડો નીકળ્યો. એક તાજી, વણબોટાયેલી થાળી આરોગવા માટે એક ભૂખ્યો વરરાજા ઘોડે ચડીને જઈ રહ્યો હતો અને એક નિર્દોષ યુવતી ઘરના છાને ખૂણે બેસીને સિસકતી હતી.

શીર્ષક પંક્તિ: શાહબુદ્દીન રાઠોડ

આવી ગયાં છો આંસુ, લૂછો નહીં ભલા થઇ, આ બારેમાસ લીલાં તોરણ મને ગમે છે.

કો ઈ ગઝલ વાંચું છું ત્યારે ડૉ. ભરત યાદ આવી જાય છે. ૧૯૭૫ના દિવસો હતા. એક મધરાતે એણે મારી પાસે આવીને કહ્યું હતું, ‘મારે પણ એક ગઝલ લખવી છે.’ ભરત એ વખતે માત્ર મેડિકલ સ્ટુડન્ટ જ હતો. ડૉ. ભરત બન્યો ન હતો. સેકન્ડ એમ.બી.બી.એસ.ના હળવાશભર્યા વાસંતી દિવસો હતા. આ એક વર્ષ તબીબી વિદ્યાશાખામાં તદ્દન તણાવરહિત વર્ષ ગણાય છે. આમ તો એક વર્ષ અમારા માટે દોઢ વર્ષનું હોય છે. હવે કદાચ ‘સિલેબસ’માં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. પણ અમારા જમાનામાં સેકન્ડ એમ.બી.બી.એસ.નું દોઢ વર્ષ એટલે મોજમસ્તી કરવાનો સમય, ફિલ્મો જોવાનો સમય, પાર્ટીઓ માણવાનો અને ફ્લર્ટિંગ કરવાનો સમય, પોતાના અંગત શોખને પૂરા કરવાનો સમય.

મારો અંગત શોખ એ સમયે પણ સાહિત્ય હતો. અમારી મેડિકલ કૉલેજમાં એ વખતે અમે એક ભીંતપત્ર (વૉલ મેગેઝીન) ચલાવતા હતા. મેડિકલ સ્ટુડન્ટ્સમાંથી જેનેજેને કવિતા લખવાનો શોખ અને આવડત હોય એની રચનાઓ આ ભીંતપત્રમાં સમાવેશ પામતી હતી. એનું સંપાદન હું કરતો હતો. એ ભીંતપત્ર પખવાડિક હતું. 

એક કવિ કરસન ડાભી હતા જે માધવ રામાનુજની શૈલીમાં ગીતો લખતા હતા. દેખાવમાં અને વસ્ત્રપરિધાનમાં પણ એ માધવભાઈનું અનુકરણ કરતા હતા. અમે એમને ક.ક.ડા.ના ટૂંકાક્ષરી નામે બોલાવતા હતા. બિચારો ભોળિયો જીવ. રાજીનો રેડ થઈ જતો. એક હર્ષદ લશ્કરી હતા. મૂળે નાટકનો જીવ. સ્ટેજ ગજવી મૂકતા. પણ સાથેસાથે કવિતાઓ ઉપર પણ હાથ અજમાવતા રહેતા. હાલમાં તેઓ રાજકોટમાં છે. એક બિમલ બૂચ હતો. મારો રૂમ પાર્ટનર. સારી કવિતાઓ લખી જાણતો હતો. અંદરથી ચોટ ખાધેલો જીવ હતો. અત્યારે એ પણ રાજકોટમાં છે. ચોટ રૂઝાઈ ગઈ છે અને કવિતા ભુલાઈ ગઈ છે. હું પોતે ગઝલ લખતો હતો.

અમારા બધામાં તદ્દન અકવિ ગણાય એવો ભરત હતો. સાહિત્યને લાગેવળગે છે, ત્યાં સુધી એ તદ્દન જડભરત હતો. એણે જિંદગીમાં એક પણ કવિતા વાંચી પણ નહીં હોય! એ માણસ અચાનક રાત્રે એક વાગ્યે દ્રઢ નિર્ધાર જાહેર કરે કે ‘મારે કવિતા લખવી છે’ ત્યારે મહાત્મા ગાંધીજી બૉમ્બ ફોડવાની જાહેરાત કરે અને જે ખળભળાટ જાગે એવો જ માહોલ અમારા નાનકડા સાહિત્ય વર્તુળમાં થઈ ગયો.

મેં એને ટાળવા માટે મોટું બગાસું ખાધું, ‘ભલે, લખ કવિતા. આપણે એ વાંચ્યા પછી વિચારીશું કે એને લેવી કે નહીં!’

‘લેવી તો પડશે જ!’ ભરતના અવાજમાં દુરાગ્રહ હતો, જે અમારી ગાઢ મૈત્રીમાંથી પેદા થયેલો હતો, ‘અને મને ક્યાં લખતાંબખતાં આવડે છે! કવિતા તો તારે જ લખી આપવાની છે! પછી મારા નામે છાપવાની છે!’

‘એ નહીં બને, ભરત! આપણે મિત્રો ખરા, પણ સાહિત્યમાં આવી ચોરીને હું કદિયે ચલાવી ન લઉં. તું જાતે લખવાનો પ્રયત્ન કર. જો તારું લખાણ નબળું હશે, તો હું મઠારી જરૂર આપીશ, બાકી...’

ભરત રીસાઈ ગયો. અમે રાતના અઢી વાગ્યા સુધી જાગતા રહ્યા અને કાર્ડબોર્ડ ઉપર સુંદર, મરોડદાર હસ્તાક્ષરોમાં અમારી કાચીપાકી કૃતિઓને શબ્દદેહ આપતા રહ્યા. બેત્રણ ગઝલો, બેત્રણ ગીત, એકાદ સોનેટ, એકબે અછાંદસ રચનાઓ! વચ્ચે જ્યાંજ્યાં ખાલી જગ્યા બચે, ત્યાં હાઇકુ અને સુવિચારો મૂકી દેતા! મારા અક્ષરો એ વખતે અત્યારના કરતાં ઘણા સારા, એટલે હસ્તલિખિત અંક તૈયાર કરવાનું કામ મોટા ભાગે મારા ઉપર જ આવતું. દર પંદર દિવસે આવતી આ એક રાત્રિ અમે મન ભરીને માણતા હતા.

પખવાડિયા પછી ભરત રાજકોટ જઈને પાછો આવ્યો, ત્યારે એના હાથમાં એક ફક્કડ ગઝલ તૈયાર હતી, ‘લે, વાંચ અને પછી તારામાં તાકાત હોય તો એને રદ કરી બતાવ!’

સુના થા હશ્રમેં હોગા હિસાબ કુછ યહાં હુઆ હૈ, કુછ વહાં હોગા

ત્રણ વાગ્યા અને છેલ્લું લેક્ચર પૂરું થયું. આજે શનિવાર હતો એટલે કોલેજમાં હાફડે હતો. કોલેજિયનો વર્ગખંડમાંથી બહાર નીકળ્યા. થોડાક કેન્ટિન તરફ વળ્યા, કેટલાક આઠદસના જૂથમાં વાતે વળગ્યા, તો કેટલાક વળી ઘરની દિશામાં ચાલી નીકળ્યા.

આહ્લાદની નજર કંકણ કોઠારી પર હતી. પિન્ક કલરના ટોપ અને ડાર્ક બ્લેક રંગના મિનિ સ્કર્ટમાં સમાયેલો પચાસ કિલોનો રૂપનો ખજાનો મંથર ગતિએ કોલેજના ઝાંપામાં થઇને ભીડભંજન મહાદેવ તરફ જવાના રસ્તે ફંટાઈ રહ્યો હતો. સ્કર્ટની નીચેથી ડોકાતા એના સંગેમરમરી પગ જોનારના દિલ ઉપર કરવતનું કામ કરી રહ્યા હતા. એ કોર્નર પાસેના વળાંક આગળથી ઓઝલ થઈ એ પછી કોલેજનું પ્રાંગણ નિઃસાસા, નિરાશા અને ઊંહકારાથી ભરાઈ ગયું. કંકણ માટે આ રોજનું દ્રશ્ય હતું. સવારના સમયે એનું આગમન થતું ત્યારે તોફાની કોલેજિયનો સીટીઓ વગાડીને અને ફિલ્મી ગીતો લલકારીને એનું સ્વાગત કરતા અને કોલેજ છૂટવાના સમયે એ જ કોલેજિયનો છાતીના એન્જિનમાંથી ઊનીઊની વરાળો છોડીને કંકણને ‘આવજો’ કહેતા. આહ્લાદ ત્રિવેદી પણ આવા જ વરાળવિમોચક એન્જિનનો એક માલિક હતો.

પણ આજે આહ્લાદ કંઇક જુદા જ મૂડમાં હતો. એણે પાસે ઊભેલા ભૂષણના હાથમાંથી સ્કૂટરની ચાવી ઝૂંટવી લીધી. પછી એ પાર્કિંગ તરફ દોડ્યો. ભૂષણ ‘એ... એ... એ... એય...’ કરતો બૂમો પાડતો રહ્યો, પણ આહ્લાદના દિમાગ ઉપર આજે ભૂત સવાર હતું. એણે ભૂષણના સ્કૂટરને ‘કિક’ મારીને ચાલું કર્યું અને પછી પવનવેગે મારી મૂક્યું. ઝાંપા પાસેથી એ જ્યારે પસાર થયો ત્યારે પણ એના કાન ઉપર ભૂષણની બૂમો અથડાતી હતી, ‘અરે...! પણ... સાંભળ તો ખરો..!’ પણ આહ્લાદને અત્યારે ભૂષણને સાંભળવા કરતાં કંકણ કોઠારીને જોવામાં વધારે રસ હતો.

કંકણ કોઠારી ખરેખર સુંદર હતી. છેલ્લાં ચારચાર વર્ષથી આ કોલેજમાં એ ‘મિસ કોલેજ’નો તાજ જીતતી આવતી હતી. શહેરભરમાં એના રૂપની ચર્ચાઓ હતી. માત્ર આંધળાઓ અને નપુંસકોને બાદ કરતાં બાકીના તમામ પુરુષો એની ઉપર મરતા હતા અને આહ્લાદ પણ એક મર્દ હતો, દ્રષ્ટિવાન મર્દ હતો.

આહ્લાદે કંકણને ‘ઇમ્પ્રેસ’ કરવાના બહુ પ્રયત્નો કરી જોયા. શરૂઆત બહુ નાટકીય ઢંગથી કરેલી. રિસેસનો સમય હતો. કંકણ નોટિસ બોર્ડ ઉપરનું લખાણ વાંચી રહી હતી, ત્યાં આહ્લાદ પહોંચી ગયો, ‘એક્સક્યુઝ મી!’

‘યસ?’ કહીને કોંકણ એની નાજુક ડોકને એક હળવો ઝટકો આપ્યો.

હા અને ના વચ્ચેની પળને ઓળખો મતલબ નવા જ મળશે, જરા જીંદગીને ઓળખો

‘શું શોધે છે? સવારથી જોયા કરું છું, કબાટોનાં બારણાં ખોલે છે ને વાસે છે. કશુંક જડતું નથી કે શું?’ ડૉ. અખિલેશે પત્નીને પૂછ્યું. પત્ની શાલિની પણ ડૉક્ટર હતી. બંને એક જ શાખામાં સ્પેશિયાલિસ્ટ હતાં. ડૉ. શાલિનીએ વોર્ડરોબમાં ખોસેલું માથું બહાર કાઢ્યું, ‘જુઓને ! મારી સાડી ખોવાઈ ગઈ લાગે છે. બે દિવસથી શોધું છું પણ ક્યાંય જડતી નથી. તમે જોઈ મારી સાડી?’

‘આ પહેરી છે એ જ ને? તારા શરીર પર તો છે! અરીસા સામે ઊભી રહે, સાડી જડી જશે.’ પતિની મજાક સાંભળીને શાલિની છેડાઈ પડી, ‘હું આ સાડીની વાત નથી કરતી, ભૈ’સાબ! હું તો પેલી લાઇટ પિંક કલરની સાડી નહીં? બર્થડે ઉપર ગયા વરસે તમે ગિફ્ટમાં આપેલી... એની વાત કરું છું. પરમ દહાડે તો બાઈને એ ધોવા માટે આપી હતી. એ પછી ધોબીને પ્રેસ કરવા માટે આપવાનો સમય થયો ત્યારથી જડતી નથી.’

‘ઊડી ગઈ હશે. ક્યાં સૂકવેલી?

‘મારા ગળામાં!’ શાલિની અકળાઈ ગઈ, ‘આવા મોંમાથા વગરના સવાલો શા માટે પૂછતા હશો? લોકો કપડાં સૂકવવા માટે ક્યાં નાખતા હોય છે?’ ‘દોરી ઉપર!’ અખિલેશને એક બાજુ પત્નીની દયા આવતી હતી, તો બીજી બાજુ હસવું આવતું હતું. ક્લિનિક ઉપર જવાનો સમય થઈ ગયો, પણ શાલિનીની સાડી હજુ મળી નહીં. છેવટે ન રહેવાયું એટલે અખિલેશ હળવાશ છોડીને ગંભીર બન્યો, ‘તું યે શું સાવ ગાંડાની જેમ વર્તે છે! સાતસો રૂપરડીની સાડી હતી, ન મળે એમાં આટલી ચિંતા શાની કરવાની?’

‘સાતસો રૂપિયા તમને ઓછા લાગે છે?’

‘ઓછા તો નહીં... પણ... એ તો ગયા વરસનો ભાવ હતો ને? એ પછી તો એ સાડી પચીસ વાર પહેરી હશે. શાલુ ડાર્લિંગ! ભૂલી જા એને. તને બીજી સાડી લઈ આપીશ.’

‘એ તો દર વરસે લઈ જ આપવાની ને! કંઈ અમથા પતિ થયા છો? પણ સાડી એમ જાય કેમ?

શાલિનીનો સ્વભાવ જરા ચીકણો હતો. પ્રેક્ટિસ સારી ચાલતી હતી. પૈસો તાપીની રેલની જેમ આવતો હતો. પણ એના માટે દિવસરાત મહેનત કરવી પડતી હતી. એક ટાંકણી પણ આડીઅવળી થાય, તો શાલિનીને ચેન ન પડે. એની તો કાયમની એક જ દલીલ, ‘કોઈ ચીજ મફતમાં થોડી આવે છે? પરસેવાની કમાણીનો એક પણ પૈસો આવી રીતે જાય જ કેમ?’

આખો દિવસ આમાં જ ગયો. અગિયારથી બે સુધી દરદીઓ જોયા, એ પણ ઊભડકઊભડક. આજે શનિવાર હતો, એટલે સાંજનું કન્સલ્ટિંગ બંધ હતું તેથી તે ફરી કબાટો ફંફોસવા માંડી.

ડૉ. અખિલેશ સમજી ગયો કે જ્યાં સુધી સાડી નહીં જડે, ત્યાં લગી બેગમસાહેબાનો મૂડ નહીં સુધરે. સાંજે સાત વાગે અચાનક ડૉ. હસમુખ શાહ આવી ચડ્યા. એ અખિલેશના સર્જન મિત્ર હતા. નામ પ્રમાણે જ હસમુખા. હર ફિક્ર કો ધૂંએમેં ઉડાતા ચલા ગયા  એ ગીત પંક્તિ એમનો જીવનમંત્ર હતી.

ઊતર ભી આઓ કભી આસમાં કે, તુમ્હેં ખુદાને હમારે લિયે બનાયા હૈ

અંબાલાલ પટેલ જ્યાં બગીમાંથી નીચે ઊતરીને પોળમાં પગ મૂકવા ગયા, ત્યાં ઓટલા ઉપર બેઠેલા નવરા પડોશીઓમાંથી કો’કે ટહુકો કર્યો, ‘અંબુકાકા, બગીમાંથી નીચે તો તમે રોજ ઊતરો છો, પણ આજે છેક ખાડામાં ઊતરી પડશો એવું તો કોઈએ નહોતું ધાર્યું!’ એ સાથે જ ઓટલા ઉપર બેઠેલા આઠેય જણાં અટ્ટહાસ્ય કરી ઊઠ્યા.

અંબાલાલ સમજી ગયા કે બોલનારનો ઇશારો ક્યાં હતો! એ દિવસે સવારે જ લખપતિ અંબાલાલે એમની એકની એક દીકરી રાધાની સગાઈ ન્યાતના સૌથી ગરીબ ઘરના મુરતિયા વલ્લભ જોડે કરી હતી.

અંબાલાલભાઈના ચહેરા ઉપર રોષની લકીર ઊભરી આવી, પણ એમણે તરત જ ફિક્કું હસીને એની ઉપર ભીનું પોતું ફેરવી દીધું. શહેરના મોભાદાર માણસ હતા, મોટું ખોરડું હતું, એટલે મૌન રહીને મેદાન છોડી દેવું ચાલે એમ ન હતું. કોઈ માન આપે કે મહેણું, સામો જવાબ તો દેવો જ પડે. એટલે બોલ્યા, ‘ભાઈ, જાણી જોઈને ખાડામાં પગ મેલીએ એને ‘ઊતર્યા’ એમ કહેવાય, ‘પડ્યા’ એમ નહીં! અને મેં વર જોઈને દીકરી દીધી છે, ઘર જોઈને નહીં!’ પછી રખેને સામો જવાબ વાળે અને એમાંથી વિવાદ વધી પડે એના કરતાં બે ડગલાં ઝડપથી ચાલી નાખવા સારાં એવું વિચારીને એ પોળની અંદર ઓગળી ગયા. ચાર દિ’ પછી પટેલવાસમાં જ્ઞાતિની વાડીમાં જમણવાર હતો, પ્રસંગ તો બીજાનો હતો, પણ જ્ઞાતિજન હોવાના નાતે અંબાલાલભાઈ પણ સહકુટુંબ જઈ પહોંચ્યા. એમને આવેલા જોઈને ચોવટિયા ન્યાતીલાઓની લૂલી સળવળી ઊઠી, ‘અંબુકાકા, દીકરી વહાલી નહોતી, તો પછી જન્મી ત્યારે જ દૂધપીતી કરી દેવી’તીને! સાવ આવું કરાય...?’

‘ભાઈઓ, મારી રાધાના નસીબમાં દૂધ પીવાનું નહીં લખાયું હોય તો કંઈ વાંધો નથી, છાશ તો પીવા મળશે ને? તમારી દીકરીઓ ભલે ઘીદૂધમાં ધૂબાકા મારતી!’ અંબાલાલની જીભ ઉપર કડવાશ ઊભરી આવી.

પુરુષો કાબૂમાં આવ્યા, ત્યારે સ્ત્રીવર્ગ શરૂ થઈ ગયો. શાંતા પટલાણીને ઘેરીને બધી કાબરોએ કકળાટ કરી મેલ્યો, ‘બૂન, ચ્યોં તમારી રાધા ને ચ્યોં પેલો લુખ્ખો વલ્લભો! આવી હીરા જેવી છોડીને કોલસાની વખારમાં ફેંકતાં જીવ તમારો ભલો હેંડ્યો!’

શાંતાબહેન પાસે પણ એ જ જવાબ હતો જે એમના પતિ પાસે હતો, ‘અમે છોકરો જોઈને કન્યા આપી છે, એની છત જોઈને નહીં.’

છત એટલે ઘરનું છત્ર, છાપરું. ન્યાતમાં એવાં ઘણાં ઘર હતાં, જેમના છાપરા માથે સોનાના નળિયા હોય. સાણંદના સોમાભાઈ પટેલના આંગણે સાત સાંતીની જમીન હતી. બોપલના બાલુભાઈના બારણે બસો વીઘાના આંબાવાડિયા હતાં. ઉત્તરસંડાના ઉમેદભાઈ એંશીએંશી વીઘાના આઠ ખેતરો ધરાવતા હતા. નારનાં નારણભાઈ ચરોતરના રાજા ગણાતા હતા. આ બધાના કુંવરો રાધાનો હાથ ઝંખતા હતા અને રાધા હતી પણ આવી ઝંખનાને કાબિલ! રૂપમાં એ નાગરકન્યા હતી, આવડતમાં વણિકદીકરી, જ્ઞાન અને સંસ્કારમાં એ બ્રાહ્મણદુહિતા હતી, તો શારીરિક મજબૂતીમાં એ પટેલપુત્રી હતી. એ જમાનામાં એ સાત ધોરણ સુધી ભણેલી હતી અને એ વખતે ઉપલબ્ધ એવી ગુજરાતી સાહિત્યની ચોપડીઓ એણે વાંચી નાખી હતી. એ જમાનામાં તાજી જ પ્રકટ થયેલી ક.મા.મુનશીની ‘પાટણની પ્રભુતા’ અને ‘ગુજરાતનો નાથ’ વાંચીને એની રસવૃત્તિ ઘડાઈ ચૂકી હતી. એ ત્રિભુવનપાળ કે કાક ભટ્ટ જેવા પતિનાં સ્વપ્નો જોતી થઈ ગઈ હતી. પોતાની જાતમાં એ પ્રસન્ન અને મંજરીનો આત્મા અનુભવતી હતી.

જેના આંગણે સાક્ષાત લક્ષ્મીદેવી રાસડા લેતી હોય એવા ધનપતિ અંબાલાલના ઉંબરે એક શુભ દિવસે, મંગલ ચોઘડિયે, ગોધૂલી ટાણે રૂખડ બાવા જેવો વલ્લભ પટેલ પાંચસાત જાનૈયાને લઈને પગે ચાલતો આવીને ઊભો રહ્યો અને કામરુ દેશની રાજકુંવરી જેવી રાધાને પરણીને પાછો વળી ગયો. સાંઇઠ વર્ષ પહેલાનું અમદાવાદ આ ઘોર અન્યાય જોઈને કકળી ઊઠ્યું. જવાબમાં અંબાલાલ પાસે એક જ વાક્ય હતું, ‘મેં વર જોયો છે ઘર નહીં!’

  

અઢાર વર્ષનો વલ્લભ અને સોળ વર્ષની રાધા. સાથે ગરીબ માબાપ પણ ખરાં. મહિનાના અંતે વલ્લભે પંદર રૂપિયા પત્નીના હાથમાં મૂક્યા, ‘આ આપણી પછેડી છે, એના માપની સોડ તાણવાનું કામ તારું!’

‘સારું.’ રાધા હસી. આટલી ‘તગડી’ કમાણી ક્યાંથી આવી એવા સવાલના બદલામાં જવાબ મળ્યો, ‘અગિયારથી પાંચ સુધી હું ભણું છું. કોલેજમાં. એ પછી છોકરાઓને ભણાવું છું. ટ્યૂશનોમાંથી ટપકેલો પૈસો છે આ. જરા કરકસરથી વાપરજે.’

ટોળે વળે છે કો'કની દીવાનગી પર દુનિયાના લોક કેવા મિલનસાર હોય છે...

અ તીત પંડ્યા. સેકન્ડ એમ.બી.બી.એસ.નો વિદ્યાર્થી. સામાન્ય રીતે ગંભીર પ્રકૃતિનો યુવાન પણ આજે સ્વભાવનું જાણે શીર્ષાસન થઈ ગયું હોય એમ ખુશ જણાતો હતો. મોડી રાતે આવ્યો ત્યારે શરીરને પગને બદલે જાણે પાંખો લગાડી હોય એમ હવામાં ઊડતો આવી રહ્યો હતો. હોસ્ટેલમાં દાખલ થયો એ પણ ગીત ગાતાંગાતાં જ,  

ઇક હસીં શામકો...દિલ મેરા ખો ગયા...! પહલે અપના હુઆ કરતા થા...અબ કિસી કા હો ગયા...!

લૉબીમાં ઊભેલા મેડિકલ સ્ટુડન્ટ્સ માટે આ ‘બ્રેકિંગ ન્યૂઝ’ હતા! મુકેશે તો પૂછ્યું પણ ખરુ ‘આ એરંડાકુમાર ઘાસલેટપ્રસાદ દિવેલિયા આજે આટલા ખુશ કેમ લાગે છે?’ દેવાંગે પણ વાતમાં ટાપશી પુરાવી ‘આટલો ખુશ તો એ છેલ્લી પરીક્ષામાં એને ગોલ્ડ મેડલ મળ્યો ત્યારે પણ નહોતો દેખાતો!’ ‘અને ફિલ્મી ગીત? આ નરસિંહ ભગતના મોંઢામાં? અસંભવ! ’ પંકજે ટીખળ કરી. 

એની ટીખળમાં ભારોભાર સત્ય હતું. અતીત મધ્યમવર્ગીય માબાપનો એકનો એક દીકરો હતો, એટલે સિનેમા, હોટલ, કેન્ટીન, નાસ્તાપાણી કે ફેશનેબલ વસ્ત્રો જેવી એક પણ લક્ઝરી એને પોસાય એવી ન હતી. એ સ્વભાવે શાંત અને સંવેદનશીલ હતો. એની એકએક ક્ષણ અભ્યાસને માટે હતી.

એના રૂમપાર્ટનર સુશાંતે વિગતવાર સમાચાર આપ્યા, ‘છેલ્લા એકાદ મહિનાથી અતીતના વર્તનમાં જબરદસ્ત ફેરફાર વર્તાઈ રહ્યો છે. હવે એ રોજ ‘શેવ’ કરવા માંડ્યો છે. કપડાં પણ હવે લોન્ડ્રીમાં આપે છે. પંદર દિ’ પહેલાં નવા શૂઝ લઈ આવ્યો. માથામાં તેલ, ચહેરા પર ક્રીમ, કપડાં ઉપર પરફ્યુમ! મારું તો દિમાગ ચકરાઈ ગયું છે. મોડીમોડી રાત સુધી ડાયરીમાં કશુંક લખ્યા કરે છે. ડાયરીનાં પાનાંઓ વચ્ચે ગુલાબના ફૂલની સુકાઈ ગયેલી પાંખડીઓ મૂકી રાખે છે. જ્યાં સુધી હોસ્ટેલમાં હોય છે, ત્યાં સુધી ગુમસૂમ રહે છે, નિઃસાસા નાખતો ફરે છે અને સાંજે બહાર જઈને જ્યારે પાછો આવે છે, ત્યારે પાનખરમાંથી વસંત જેવો બનીને આવે છે.’

મિત્રો હસ્યા.હું પણ એ ટોળીમાં હાજર હતો. કોઈકે પૂછ્યું કે તને શું લાગે છે? એટલે જવાબમાં મેં શાયર મુસાફિર પાલનપુરીનો શે’ર ટાંક્યો

‘ભીગી પલકેં, ઠંડી આહેં,

ગુમસૂમ રહના, મુસ્કાના,

દિલવાલોં કી હૈ યે નિશાની,

કૌન, મુસાફિર, સમઝેગા?’

સૌ મિત્રો શાયરનો સંકેત સમજી ગયા. મુખ્ય પ્રશ્ન ઉકેલાયો એટલે બીજા પેટાપ્રશ્નો ભાલાની જેમ ખડા થયા. જો અતીત એરંડામાંથી કેસૂડો બની ગયો હોય, તો પછી એના દિલનું સરનામું કયું? એની પ્રેમિકાનું નામ શું? ઓપરેશન બ્લૂસ્ટારની જેમ આ કામ હરીફરીને સુશાંતને જ સોંપવામાં આવ્યું. સુશાંત અને અતીત રૂમપાર્ટનર્સ હતા. દિવસરાતનો સંગાથ હતો એટલે અતીતનો ‘વર્તમાન’ શોધી કાઢવો એ સુશાંતને માટે સાવ આસાન કામ હતું. સુશાંતે એ કામ ચપટી વગાડતામાં કરી બતાવ્યું. અતીતની અંગત ડાયરી જેને એ કબાટના ચોરખાનામાં સંતાડી રાખતો હતો, એ ડાયરી જ આખેઆખી સુશાંત ઉઠાવી મિત્રોની વચ્ચે ખુલ્લી મૂકી દીધી. ડાયરીનાં ફરફરતાં પાનાંઓમાં અતીતના બદલાયેલા મિજાજનું રહસ્ય ખૂલતું હતું.