ખુલે છે આંખ અને બંધ થાય છે, એટલી જ વારમાં સંબંધ બંધાય છે

અમેરિકાના લોસ એન્જલસમાં વસેલા અને પરણવાના એક માત્ર આશયથી ભારત આવેલા જોય પટેલે બરાબર એકવીસમા દિવસે અમેરિકા ફોન જોડ્યો. પપ્પા સાથે વાત કરી, ‘ડેડ, ગુડ ન્યૂઝ! યુ કેન કોંગ્રેચ્યુલેટ મી. મને છોકરી પસંદ પડી ગઈ છે!’

‘શાબાશ બેટા! મને તો એમ હતું કે મારો ઢાંઢો જિંદગીભર વાંઢો જ રહી જવાનો છે!’ પિતા અંબાલાલ બોલવામાં પણ પટેલ જ હતા.

‘ડેડ!’ ઢાંઢો અમેરિકન શૈલીમાં ખીજવાયો, ‘ડોન્ટ કોલ મી એ ઢાંઢા! અમેરિકા માટે ભલે હું કાળો કાગડો હોઉં પણ અહીંની છોકરીઓ માટે તો રૂપાળો હંસરાજ છું! એકએકથી ચડિયાતી, ચબરાક, સંસ્કારી અને શિક્ષિત કન્યાઓ મને પામવા માટે ભૂખ હડતાળ ઉપર બેસવા તૈયાર હતી.’

‘એમાંથી તેં કોને પસંદ કરી?’

‘ફૂલોના બગીચામાંથી ગુલાબને...! હીરાના ખજાનામાંથી કોહિનૂરને! અપ્સરાના ટોળામાંથી મેનકાને...!’

‘મારી વહુનાં ત્રણત્રણ નામ? મૂરખ, એનું સાચું નામ બોલ ને!’‘ઝાકળ.’ જોયના અવાજમાં ભાવિ પત્નીનું નામ ઉચ્ચારતા જ જાણે ચાસણીની મધુરતા પ્રસરી ગઈ! આંખો સામે મરડાતું, અમળાતું,અંગડાઇઓ લેતું એક નાજુક નારીશિલ્પ રમી રહ્યું. પિતાએ બેચાર ક્ષણો પૂરતો દીકરાને એ લપસણા મુલકમાં રમવા દીધો. પછી પાછો એને ધરતી ઉપર લાવી મૂક્યો.

‘કોણ છે? ક્યાંની છે? એનાં માવતર...?’

જોયને ઇચ્છા થઈ આવી આવો જવાબ આપવાની કે કાયા એનું કૂળ છે, રૂપ એનું મૂળ છે, મારકણી અદાઓ એનાં માબાપ અને આકર્ષણ એની અટક છે! પણ પછી વહેવારુ બનીને એણે માહિતી આપી, ‘આણંદમાં એનું ઘર છે. એમ.સી.એ. થયેલી છે. પાંચ ફીટ છ ઈંચ હાઇટ છે. અંગ્રેજી તો એવું ફાંકડું ફટકારે છે કે એની આગળ આપણી અમેરિકન છોકરીઓ ઝાંખી પડી જાય. એના પપ્પાનું નામ મફતલાલ ઝવેરભાઈ પટેલ છે.’

‘એ મફતલાલ સાવ મફતિયો નથી ને?’

‘ના, ચારસો વીઘા જમીનનો માલિક છે. દીકરીને દહેજમાં દસ લાખનું સોનું આપવાનો એણે વાયદો કરેલ છે. બોલો, બીજું શું જાણવું છે?’

‘ડફોળ, હજુ તો અડધી જ વાત જાણી છે. તને અહીંથી ઇન્ડિયા મોકલેલો તે તારા એકલાના લગ્નનું પાકું કરવા મોકલ્યો’તો? સાથે તારી બહેનને પણ

રવાના કરી છે. બોલ, આપણી લાડકી રીટાનું ક્યાં સુધી પહોંચ્યું છે?’

‘ડેડ! રીટાનું ચોકઠું પણ જામી ગયું છે. અમદાવાદનો છોકરો છે. લાખોમાં એક છે. કોમ્પ્યૂટર એન્જિનિયર છે. હેન્ડસમ તો એવો છે કે આપણી રીટા તો એની આગળ દાસી જેવી લાગે! પણ એણે આપણી સાધારણ દેખાવની રીટા સામે નથી જોયું, આપણા ખાનદાન સામે, આપણા સંસ્કાર સામે જોયું છે.’

‘મુરતિયાનું નામ?’

મૃગલીની આંખમાં રમતુ, ચપળ શમ્ણુ રોળાયુ છે, કોઇને મળે તો કહેજો ઘુવડની આંખમાં છુપાયેલ, સુરજ ખોવાયો છે, કોઇને મળે તો કહેજો

હું મારા દર્દી ઉપર ક્યારેય ગુસ્સે થતો નથી, પણ એ દિવસે થઈ ગયો. સામે બેઠેલી નૈસર્ગીને ખખડાવી નાખી, ‘બહેન, તું શું બોલી રહી છે એનું ભાન છે તને? કંઈ ભાંગબાંગ પીને તો નથી આવી ને? દસ વરસના તપ પછી માંડ નસીબ આડેથી પાંદડું હટ્યું છે ત્યાં તું...?!’

નૈસર્ગી રડી પડી, ‘શું કરુ, સાહેબ? મજબૂર છું.’

‘પણ મજબૂરીનુંયે કંઈક નામઠામ તો હશે ને?’ મારો આક્રોશ ચાલુ જ હતો.


અલબત્ત, મારો આક્રોશ તીવ્ર હતો, પણ વાજબી હતો. નૈસર્ગી મારી પેશન્ટ હતી. છેલ્લા દોઢ વર્ષથી મારી પાસે એની સારવાર ચાલતી હતી. વંધ્યત્વ એની વેદના હતી અને સંતાનપ્રાપ્તિ એની ઝંખના. તબીબી વિજ્ઞાનના ભાથામાં જેટલાં તીર હતાં એ તમામ હું અજમાવી ચૂક્યો હતો. પણ પક્ષીની આંખ વિંધાતી ન હતી. દર્દીની શ્રદ્ધા ડૉક્ટર ઉપરથી ઊઠી જાય અને ડૉક્ટરનો ભરોસો ભગવાન ઉપરથી ઊઠી જાય એ સમય બહુ દૂર ન હતો. નૈસર્ગી અને એના પતિ નિમિષના ટેસ્ટરિપોર્ટ્સના કાગળોની ફાઇલ દિનબદિન વધુ ને વધુ મોટી થતી જતી હતી. આશાના મિનારા જમીનદોસ્ત થવાની અણી ઉપર હતા, ત્યારે જ અચાનક સૂકા ઝાડની ડાળે લીલી કૂંપળ ફૂંટી.

મેં એનો યુરીનરી પ્રેગ્નન્સી ટેસ્ટ કર્યો. દસદસ વર્ષથી નૈસર્ગીના વેરાન રણ જેવા મનમાં સળવળતી ઝંખના કચકડાની પટ્ટી ઉપર બે સમાંતર રેખા બનીને ઊભરી આવી. મેં ખુશ થઈને એને સારા સમાચાર આપ્યા, ‘કોંગ્રેચ્યુલેશન્સ! યુ આર પ્રેગ્નન્ટ!’

‘ખરેખર?!’ એના સવાલમાં સવાલ કમ હતો, આશ્ચર્ય જ્યાદા.

‘ખરેખર. ઇન્ડાયરેક્ટ પુરાવો આ રહ્યો.’ મેં એને ટેસ્ટનું પરિણામ દેખાડીને પછી ઉમેર્યું, ‘જો ડાયરેક્ટ પુરાવો જોઈતો હોય તો નવ મહિના બાદ લઈ જજો.’

નૈસર્ગી ‘થેન્ક યુ’ કહીને ગઈ. એ આવી ત્યારે માંદલી સસલી હતી, જતી વખતે એ થનગનતી હરણી જેવી લાગતી હતી.

કૂદી પડો મઝધારમાં જે થાય તે જોયુ જશે સામે ભલે તોફાન લાખો આવશે, જોયુ જશે.

નાલાયક! બદમાશ! હરામખોર! મારી દીકરીને ફોસલાવવાની પેરવી કરે છે? તારાં હાડકાં ભાંગી નાખીશ.’ કંચનલાલે ત્રાડ પાડી. ઘટના પણ ત્રાડ પાડવા જેવી જ બની હતી. સાંજ અને રાતના સંગમ સમયે ઘેરા થતાં જતાં અંધારાની ગોદમાં એમણે ઉન્મેશને પોતાની જુવાનજોધ, કુંવારી દીકરી ઉત્સવીની સાથે છાનગપતિયાં કરતાં જોઈ લીધો હતો.

ઉન્મેશ રસોડાની પાછલી બારી પાસે બહાર ઊભેલો હતો અને ઉત્સવી રસોડાની અંદર. ઉત્સવી તો ધગધગતા બોઇલર જેવા બની ગયેલા બાપને જોતાંવેંત ઘરમાં સંતાઈ ગઈ પણ ઉન્મેશ કેવી રીતે છટકે? ઘરમાં ઘૂસવા માટેના એક માત્ર વનવેની વચ્ચે જ કંચનલાલ નામનો કાતિલ ઊભો હતો.

‘અંકલ, સૉરી... પણ તમને કશીક ગેરસમજ થઈ ગઈ લાગે છે. હું તો... હું તો ઉત્સવીને સમય પૂછતો હતો. મારી ઘડિયાળ બંધ પડી ગઈ છે ને... એટલે...’

‘તારી ઘડિયાળ બંધ નથી પડી, પણ ખોટકાઈ ગઈ છે, બદમાશ! બંધ પડેલી ઘડિયાળ પણ ચોવીસ કલાકમાં બે વાર સાચો સમય બતાવે છે. તારી ઘડિયાળમાં તો કાંટા જ ખરી પડ્યા છે, અને તું સમય પૂછતો હતો ને? તો સાંભળ, તારો સમય આજકાલ ખરાબ ચાલી રહ્યો છે. ગમે તે સમયે અસ્થિભંગનો યોગ છે.’ કંચનલાલેઆટલું બોલીને લાકડીની શોધમાં આમતેમનજર દોડાવી.

આ તકનો લાભ લઇને ઉન્મેશ ઝડપભેર એમની ડાબી બાજુએથી સરકી ગયો. એ સાથે જ, એ સમયે, એટલા વખત પૂરતો જંગ ખતમ થયો. ઉન્મેશ તો એકતરફી યુદ્ધવિરામ જાહેર કરીને પોતાના ઘરની અંદર ભરાઈ ગયો પણ કંચનલાલની સળગતી ભઠ્ઠીને ઓલવાતા થોડી વાર લાગી. ત્યાં સુધી એમના હાકોટા અને એમની ગાળોથી એમની માલિકીની ડહેલી કાંપતી રહી.

કંચનલાલ મકાનમાલિક હતા અને ઉન્મેશના પપ્પા ગરબડદાસ ભાડવાત. બાપદાદાના વખતનું વિશાળ મેડીબંધ મકાન હતું. વચ્ચે ખુલ્લો ચોક હતો. અડધામાં ગામ અને અડધામાં રામ. કંચનલાલના પરિવારને રહેતા વધે એટલી જગ્યામાં ઉપરનીચે મળીને ચાર ભાડવાતો હતા. એમાં છેક નીચે, પાછળના ભાગમાં વખાર જેવડી બે ખોલીઓમાં ગરીબ ગરબડદાસ રહેતા હતા. ઉન્મેશ એમનો જ દીકરો.

ઉન્મેશ ગ્રેજ્યુએટ હતો. સ્માર્ટ અને દેખાવડો હતો, પણ ગરીબીનાં વાદળ આડે ઢંકાઈ ગયેલો સૂર્ય હતો. નોકરી શોધતો હતો પણ મળતી નહોતી. છોકરી શોધવા જવાની જરૂર ન પડી. સામે બારણે જ મળી ગઈ. ઉત્સવીને પણ આ દિલફેંક જુવાનિયો ગમી ગયો. આ પ્રેમસંબંધ દુગ્ધશર્કરાયોગ જેવો ન હતો. આ તો રાજકુંવરી અને નિર્ધન વચ્ચેનો નાતો હતો. આનાથી એક જ વાત સાબિત થતી હતી કે પ્રેમ આંધળો છે!

સતત દિનરાત દુનિયાના તમાશા કેમ જોવાતે? એ સારું છે કે પાંપણસમું એક આવરણ અમને

 દિલ્હીથી રવાના થયેલું વિમાન દક્ષિણપશ્ચિમ દિશા તરફ આગળ વધવા માંડ્યું, એટલે સીટબેલ્ટ છોડતાં છોડતાં સરદાર પરમજિતસિંહે બાજુની બેઠકમાં ગોઠવાયેલા પ્રવાસી સામે નજર કરી, ‘ઓયે, સતશ્રી અકાલ, બાદશાહ...!’

‘નમસ્તે, ભાઈસાહબ.’ પંચાવનની આસપાસના દેખાતા સીધાસાદા સજ્જને શિષ્ટાચારનો પ્રત્યુત્તર આપ્યો. પછી કંઈક રહી ગયું હોય અને અચાનક યાદ આવ્યું હોય એમ ઉમેર્યું, ‘સતશ્રી અકાલ, સરદારજી!’

‘થેન્ક યુ!’ સરદાર ખુશ થયા. દાઢી ઉપર હાથ પસવાર્યો. કાચની બારીમાંથી અદ્રશ્ય થઈ રહેલા ભારતના પાટનગર તરફ જોયું, ન જોયું અને પાછા પડોશી તરફ વળ્યા, ‘કહાં કા રૂખ કિયા હૈ, ભાઈસાહબ? હમ તો અહમદાબાદ જા રહે હૈ.’

‘મૈં ભી અહમદાબાદ હી જા રહા હૂં.’ સજ્જને ટૂંકો જવાબ આપીને એક હિન્દી સામયિક ઉઘાડ્યું. હજુ તો વાંચવાની શરૂઆત કરે, ત્યાં જ એરહોસ્ટેસ આવીને પૂછવા માંડી, ‘વ્હોટ વિલ યુ હેવ, સર? ટી ઓર કૉફી?’ સજ્જને ‘બ્લેક કોફી’નો ઓર્ડર આપ્યો. 

સરદારજીએ ઓર્ડરની સાથે ફરિયાદ પણ કરી, ‘આપ લોગ તીસરા ઓપ્શન તો દેતે નહીં હૈ! વૈસે યે વક્ત હમારે લિયે વ્હિસ્કી પીનેકા હૈ, લૈકિન ક્યા કરેં? ડોમેસ્ટિક ફ્લાઇટ મેં શરાબ કહાં મિલતા હૈ? ઠીક હૈ, જૈસી આપ કી મરજી! જો ભી દેંગે, હમ પી લેંગે.’ છોકરી મુસ્કુરાઈને ચાલી ગઈ.

સરદારજી બોલવાની છૂટવાળા લાગ્યા. બાઈ ગઈ તો પાછા ભાઈને પકડ્યા

‘બિઝનેસ કે લિયે જા રહે હૈ ગુજરાત મેં?’ ‘કુછ ઐસા હી સમજો.’ સજ્જનને વાત કરવામાં ખાસ દિલચશ્પી હોય એવું લાગતું ન હતું. ‘બિઝનેસ તો હમ કર રહે હૈ. બસ, પૂછો મત કિ ક્યા બિઝનેસ કર રહે હમ? બસ, યે સમજ લો કિ ગુજરાત એક ગાય હૈ ઔર હમ દૂધ કી જગહ ઉસ મેં સે પૈસે નિકાલ રહે હૈ. અબ યે મત પૂછના કિ વો કૈસે...?’  સજ્જન ઔપચારિકતા જેવું હસ્યા. એમને રસ મેગેઝિનના એડિટોરિયલમાં હતો, પણ સરદારજી ફિલ્મ ‘શોલે’ની બસંતીનાં સગા ભાઈ જેવા હતા. એમને કશું પણ પૂછવાની જરૂર જ ક્યાં હતી. વગર પૂછ્યે એમણે ધંધાની એટલે કે ગોરખધંધાની વાત ઓકવા માંડી.

એના હૃદયની આર ને પાર પણ ગયો, હું જાણતો હતો કે થશે હાર.. પણ ગયો

રાતના બે વાગ્યા હશે. સંયમ ગાઢ નીંદરમાં હતો, ત્યાં અચાનક એની ઊંઘ ઊડી ગઈ. પથારીની પડખે જ બારી આવેલી હતી. બારી ખુલ્લી હતી. દિવસભરના વરસાદને કારણે શીતળ બનેલી ભીની હવા બારીમાં થઇને બરછીની જેમ શરીરમાં ભોંકાઈ રહી હતી. મન માગતું હતું બ્લેન્કેટનું બખ્તર જે સામેના કબાટમાં પડ્યું હતું અને થાકેલું તન પથારીમાંથી ઊભા થવા સામે મનાઈહુકમ ફરમાવતું હતું. ત્યાં એક ન ધારેલી ઘટના બની. કોઇક ગેબી મુલકમાંથી આવતો હોય એવો ઝાંઝરનો રણકાર સંભળાયો. જાણે પવનપાવડી પહેરીને કોઈ આવતું હોય એવો એક સ્ત્રીઓળો દેખાયો. પળબેપળ ઊભા રહીને એણે વિચાર કર્યો, પરિસ્થિતિની સુગંધ લીધી. પછી હળવેકથી બારી બંધ કરી દીધી. આટલાથી સંતોષ ન થયો હોય એમ એણે કબાટ ઉઘાડ્યું, અંદરથી ધાબળો કાઢ્યો અને મીઠાઈના થર માથે સોનેરી વરખ ચોટાડતી હોય એવી નજાકતથી સંયમના ધ્રૂજતા દેહ ઉપર ધાબળો ઓઢાડી દીધો.

સંયમને મજા પડી ગઈ. એણે આંખો ખેંચીને એ મધરાતની મેનકાનો ચહેરો ઓળખવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ એ તો ચાલી ગઈ હતી.સવારે ઊઠીને પહેલું કામ સંયમે રાતની ઘટનાનું ‘એક્શનરિપ્લે’ કરીને જોવાનું કર્યું. બાવીસ વર્ષના બળદિયામાં એટલી તો બુદ્ધિ હતી કે જેથી આ ઘટના પાછળનો આશય એ સમજી શકે. અડધી રાતે જે ચૂપચાપ આવીને આમ બ્લેન્કેટ ઓઢાડી જાય એ સ્ત્રી જો આધેડ ઉંમરની હોય તો એનું નામ મમતા હોઈ શકે અને જો જુવાન હોય તો મહોબ્બત. સંયમને ખબર હતી કે મા તો ઝાંઝર પહેરતી નહોતી એટલે હવે ચહેરો ઓળખવો હોય તો ચરણ ઓળખવા જરૂરી હતાં.ઘરમાં પ્રસંગ હતો એટલે મહેમાનો પણ હતા. સંયમે અડધા કલાકમાં પગેરુ શોધી કાઢ્યું. મમ્મી, માસી, બે કાકીઓ, ત્રણ બહેનો, બે ફોઇઓ, ભત્રીજીઓ, ભાણેજડીઓ; આમાંથી ઝાંઝર તો સાતેક જણીઓએ પહેરેલાં હતાં, પણ એણે જે અનુભવી હતી એ લાગણીનું નામસરનામું એકેયમાં નહોતું. છેવટે એની નજર માસીની નણંદ ઉપર ઠરી. સમીરા એનું નામ. યુવાન, ખૂબસૂરત અને કુંવારી.

એકાંત મળતાં જ સંયમે પૂછી લીધું, ‘રાત્રે તમે હતાં?’

‘હા, કેમ? કંઈ ગુનો થઈ ગયો?’ સમીરાએ પટપટતી પાંપણોમાંથી ભોળપણ ખેરવ્યું, ‘મારાથી તમારા ઓરડામાં ન અવાય?’

‘અવાય તો ખરુ, પણ આમ પાછા ચાલ્યા ન જવાય! એટલું તો જોવું જોઇએ ને કે ઠંડીથી થરથરતા બાપડા જુવાન માણસને એકલા બ્લેન્કેટની હૂંફ ઓછી તો નથી પડતી ને?’

સમીરાએ છણકો કર્યો, ‘સાવ પુરુષ છો, તદ્દન બેશરમ...!’

આપ્યું કેમ આવું નજરાણું, પાંખ આવી ત્યાં પીંછ કપાણું

‘અભિનંદન! અભિનંદન! અભિનંદન!’ 
ડૉ. માકડિયાએ ત્રણ વાર અભિનંદન આપ્યા, એ સાંભળીને ‘જલારામ ઝેરોક્ષ સેન્ટર’ વાળો ગોવિંદ એટલું તો સમજી ગયો કે એની ઘરવાળી જાનકીનો છેડાછુટકો થઈ ગયો હતો. પણ સુવાવડનું કામ સમુંસુતરું પાર પડી જાય, તો એક વાર ‘અભિનંદન’ આપ્યાથી પણ રાજીપો વ્યક્ત કરી શકાય. આમ ત્રણત્રણ વાર એના પડઘા પાડવાનો શો મતલબ?

ગોવિંદના મોં ઉપર પથરાયેલી મૂંઝવણ ડૉ. માકડિયા સમજી ગયા હોય એમ બોલ્યા, ‘પહેલા અભિનંદન તો ડિલિવરી સારી રીતે પતી ગઈ એ માટેના. પછીના અભિનંદન દીકરો જન્મ્યો એના, અને ત્રીજા અભિનંદન લક્ષ્મી પધારી એ બદલ...’

‘એટલે...?’ ગોવિંદનો ચહેરો વધારે ચીતરાઈ ગયો, ગેરસમજના કેન્વાસ પર મૂંઝવણના બેચાર થપેડા ઓર ફરી ગયા.

‘એટલે એમ કે તારી પત્નીએ બે બાળકોને જન્મ આપ્યો છે. ટિ્વન્સ ડિલિવરી. એક દીકરો અને એક દીકરી.’

‘વાહ! ખુદા દેતા હૈ તો છપ્પર ફાડકે! લગ્ન પછી પાંચપાંચ વરસ લગી મારા ઘરે પારણું ન બંધાયું અને અત્યારે બંધાયું, ત્યારે એક સાથે બબ્બે પારણાં! પેંડાની સાથેસાથે લોકોને જલેબી પણ ખવરાવવી પડશે.’ ગોવિંદના ચહેરા પર ખુશી જ ખુશી ઝલકતી હતી. મૂંઝારાનાં વાદળો હવે છંટાઈ ચૂક્યાં હતાં, આનંદના સમાચાર સૂરજ બનીને ચમકી ઊઠ્યા હતા. પણ ડૉક્ટરે ગોવિંદના ઉત્સાહ ઉપર ચિંતાની ‘બ્રેક’ મારી.

‘ભાઈ, એટલા બધા હરખઘેલા થઈ જવાની જરૂર નથી. દીકરો ને દીકરી બેયનાં વજન કમ છે. થોડા દિવસ ચિંતાભર્યા રહેશે. સાવધ રહેવું પડશે. બાળકોની સંભાળ રાખવી જરૂરી છે. નહીંતર બંને બાળકો ગુમાવવાનો વારો આવશે.’

દેખાવથી આગળ વધીને પહોંચીએ હોવા સુધી, ચળકાટની સરહદ સદાય હોય છે રોવા સુધી

બૈશાખીના ઘરે કિટ્ટી પાર્ટી હતી. રેવતી, પ્રાચી, તુશી, મૌલી, સિતાર અને ફોરમ  સૌંદર્યના ટાપુઓ જેવી સાત સાત રમણીઓ એક સ્થળે ભેગી થઈ હતી. હાઉસી, તીનપત્તી, રમી અને અંતાક્ષરી જેવી રમતોમાં પૈસાદાર વેપારીઓની નવરી ઘરવાળીઓનો સમય માટલાના પાણીમાં ઓગળતા બરફના ચોસલાની જેમ પીગળી રહ્યો હતો. મજાકો, મશ્કરીઓ, છેડછાડ અને રમૂજોનાં તોફાનોની વચ્ચેવચ્ચે નિયમિત સમયાંતરે દાળવડા, ભજિયાં, શરબત, આઇસક્રીમ અને કોલ્ડ કોફીની આવનજાવન ચાલુ હતી.

ત્યાં બૈશાખીના સ્વામીનાથ બુદ્ધિધન બહારથી ઘરમાં પધાર્યા. સાતેય સહેલીઓમાં સોપો પડી ગયો. બુદ્ધિની બાબતમાં બુદ્ધિધન કુખ્યાત હતા. બોલીને બાફવાનું કામ એમને મન ડાબા હાથના ખેલ જેવું હતું. કોઈ પણ જાતના બદઇરાદા વગર એ કોઇની બેઇજ્જતી કરી શકતા હતા. અને એટલું કર્યા પછી પણ એ પોતે તો ભોળા ભાવે એટલું જ પૂછતા કે આમાં મેં ખોટું શું કર્યું!

‘હાય! નમસ્તે ટુ એવરીબડી!’ ડ્રોઈંગરૂમમાં જામેલા દેવીઓના ડાયરા તરફ જોઇને બુદ્ધિધને અભિવાદનનાં વાક્યો ઉચ્ચાર્યાં. બૈશાખીની છાતીમાં ધ્રાસકો ઊઠ્યો હતો એ થોડોક શાંત પડ્યો. પતિએ શરૂઆત તો સારી રીતે કરી હતી. હવે આગળ ન વધે તો સારું.

પણ બુદ્ધિધન કંઇક જુદી જ રીતે વિચારતા હતા. પત્નીની સહેલીઓ જોડે બેચાર વાક્યોની આપલે ન થાય તો પત્નીનું જ ખરાબ દેખાય. અને એ વાક્યો પાછાં સારાં પણ હોવાં જોઇએ. બફાટ તો થવો જ ન જોઇએ. દર વખતે કોઇ ને કોઈ મહિલાને ખોટું લાગી જાય છે. આ વખતે તો ખૂબ જ ધ્યાન રાખવું છે. એમ વિચારીને બુદ્ધિધન આગળ વધ્યા, ‘શી વાત છે? આજે તો બધીયે બહેનો બહુ જામો છો ને કંઈ! આજે તો અપ્સરાઓથી ઊભરાતો ઇન્દ્રનો દરબાર પણ મારા દીવાનખંડ આગળ ઝાંખો પડે!’

સૌની અપેક્ષા જોઇએ સલામત નાવ હો મુજને ખુદા તું તણખલું આપજે, જોયું જશે

અમદાવાદથી જ્યારે બસ ઊપડી, ત્યારે કોઈને કલ્પના પણ નહીં હોય કે આજે આવું થશે! આવું એટલે કે લાખોમાં એક વાર થાય એવું. રખે ને તમે એમ માનતાં કે આ કોઈ બસઅકસ્માતની વાત હશે! અકસ્માતમાં તો ઇજા કે મરણ થાય. આજે જે થવાનું હતું એને તમે દુર્ઘટના પણ ન કહી શકો. કેમ? એ તો આજની ‘ડાયરી’ પૂરેપૂરી વાંચ્યા પછી જ સમજી શકશો.

બસ ચિક્કાર ભરેલી હતી. એકેએક બેઠક ભરાયેલી હતી. વધારાના પ્રવાસીઓ વચ્ચેના ભાગમાં સળિયો પકડીને ઊભા હતા. બસનો રૂટ અમદાવાદથી પંચમહાલ જિલ્લાના એક જાણીતા શહેર તરફનો હતો. પ્રવાસીઓમાંના મોટા ભાગના ગરીબ, મજૂરી કરીકરીને તૂટી ગયેલાં શરીર અને મોંઘવારીના મારથી ચીમળાઈ ગયેલા ચહેરા, પણ હોળીધુળેટીનો તહેવાર નજીક આવતો હોવાથી આ બધાં એમનાં વતનમાં જઈ રહ્યાં હતાં, એટલે એમની આંખોમાં ઉલ્લાસ છવાયેલો હતો.

બસની આગલી બેઠક ઉપર એક ભદ્ર, સુશિક્ષિત, આધુનિક જેવી લાગતી યુવતી બેઠેલી હતી. એની સાથે એની દીકરી પણ હતી. પાંચછ વર્ષની ઉંમર હશે દીકરીની. યુવતી હશે ત્રીસેકની.

બધું બરાબર ચાલી રહ્યું હતું. મુસાફરો પોતપોતાનાં જૂથમાં વાતોમાં મશગૂલ હતા ત્યાં અચાનક પેલી યુવતીનું મોં જરાક બગડ્યું. પછી એ ક્ષણભર પોતાની બેઠક ઉપરથી જરા ઊંચીનીચી થઈ. પછી પાછી તરત જ સ્વસ્થ બની ગઈ. થોડી વાર થઈ, ત્યાં ફરીથી એના ચહેરાની રેખાઓ બદલાણી. જાણે પેટમાં ચૂંક ઊપડી હોય એવું મોં થઈ ગયું. આવું જ્યારે વારંવાર થવા માંડ્યું, ત્યારે અન્ય પ્રવાસીઓનું ધ્યાન પણ એની તરફ ખેંચાયું.

‘બૉન, હું થાય સે? ફેર ચડે સે?’ એક આધેડ વયના આદિવાસી પુરુષે પૂછ્યું.
યુવતીએ માથું નકારમાં હલાવ્યું. ત્યાં બીજો એક જુવાન બોલી ઊઠ્યો, ‘નીચેની સ્પ્રિંગ ખૂંચતી હશે! જોતા નથી? ગાદી કેવી ફાટલી સે?’

ભાગ્યનો સથવાર જ્યારે અલ્પઝાઝો પણ મળે, તો પથ્થરો વચ્ચે અરીસો, સાવ સાજો પણ મળે

કલ્લુદાદાની કોર્ટ કોઈ પણ દેશની સુપ્રીમ કોર્ટ કરતાં વધુ અસરદાર હતી. ગમે તેવા જટિલ કેસનો ત્યાં ચપટી વગાડતામાં નિકાલ થઈ જતો. ન કોઈ વકીલના વાંધા વચકા, ન સાક્ષીઓની સંતાકૂકડી, ન મુદતોની માથાકૂટ. એક ઘા ને બે કટકા. સ્થળ ઉપર જ કામનો નિકાલ. કાલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ.કલ્લુદાદાનો દરબાર એ જ સર્વોચ્ચ અદાલત. એનો ચુકાદો ભલે ને ગમે તેવો આંધળો હોય, પણ સૌએ સ્વીકારવો જ પડે. નહીંતર કલ્લુદાદો ભાંગી નાખે. એના કેટલાક ચુકાદાઓ તો મુલ્ક મશહૂર થઈ ગયેલા.

ગીરજા ગોરની દીકરી કોઈ પરનાતના છોકરા જોડે નાસી ગયેલી. ગીરજો ગોર ખોબો ભરીને આંસુડા પાડતો કલ્લુદાદાની કચેરીમાં હાજર થયો, ‘મને બચાવી લ્યો. મારી સુમીને પાછી અપાવો. નહીંતર મને ઝેર આપીને મારી નાખો.’

કલ્લુદાદાનો પિત્તો ગયો, ‘બામણ છો કે બૈરી? રોયા વગર સીધો ઊભો રે. જો તારે મરવું જ હોય તો ઝેર સિવાયના પણ સો રસ્તા છે મારી પાસે.’

ગીરજા ગોરે મરવાનું મોકૂફ રાખ્યું અને મુદ્દાસર રીતે પોતાનો કેસ રજૂ કર્યો.કલ્લુદાદાએ ઊલટતપાસ શરૂ કરી, ‘તારી દીકરી સુમી કેવડી હતી?’

‘આ વૈશાખી પૂનમે એને એકત્રીસમું વરહ બેઠું.’

‘તો ગામ આખાને પૈણાવવામાં ઘરની છોડી ભુલાઈ ગઈ? આમ ને આમ મંત્રો ગબડાવતો રહીશ, તો છોડી તો ઠીક છે, પણ ક્યાંક તારી ગોરાણીયે ભાગી જશે!’

‘ઇ હંધુય સાચું, દાદા! પણ એક વાર મારી સુમીને મારા ઘરભેગી કરી આપો. મારી ઇજ્જતનો સવાલ છે.’

કલ્લુદાદાએ એના જમણા હાથ જેવા મનુને પૂછ્યું તો ખબર પડી કે ગીરજા ગોરની વાતમાં તથ્ય હતું. બાપડો ગરીબ, સાત્ત્વિક બ્રાહ્મણ હતો. એની જ છોકરી જો આવું કરે તો ગોર બાપાની યજમાનવૃત્તિ ભાંગી પડે એમ હતી. કલ્લુદાદાએ આંખ ફરકાવી. રાત પડતાં પહેલાં સુમી હાજર થઈ ગઈ. એને ભગાડી જનાર બાબુ બદમાશ તડીપાર થઈ ગયો. કલ્લુદાદાના ઇશારે જ ગીરજા ગોરની દીકરી એક બીજવર બ્રાહ્મણ મુરતિયાને વરીને થાળે પડી ગઈ. કલ્લુદાદાએ સુમીના વરના કાનમાં ફૂંક મારી દીધી, ‘જો, આ મારી છોડી છે એટલું સમજી લેજે. એને એંઠવાડ માનીને ઘરમાં ન ઘાલતો. તું પણ સાવ કોરો ઘડુલો નથી. માટે...’

એક દિવસ સવારના પહોરમાં ઊઘડતી અદાલતે મનસુખ માસ્તર આવી ચડ્યા, ‘કલ્લુદાદા, કૃપા કરો. અકથ્ય મુશ્કેલીમાં ફસાયો છું. મને મુક્તિ અપાવો. વાત એમ છે કે આજથી બાર વર્ષ પહેલાં મારા મકાનનો ઉપલો માળ મેં મનજી મિસ્ત્રીને ભાડે આપ્યો હતો. એ વખતે મારા છોકરા નાના હતા અને મારી પાસે ફાજલ જગ્યા હતી એટલે થયું કે બે પૈસા ભાડાનાં મળી જાય તો મને ટેકો રહેશે.’

મન ને એમ કે આ અંત છે, ઝીંદગીની આ જ તો રમત છે

સાહેબ, મારો રિપોર્ટ સાવ જ ખરાબ છે?’ ત્રીસ વર્ષનો અનાહત એકનો એક સવાલ લગભગ ત્રીસમી વાર પૂછતો હતો.

‘હા, દોસ્ત! આ રિપોર્ટ તો એવું જ બોલે છે. આશાના નામે એમાં એકડોય નથી, નિરાશાના નામે શૂન્યો જ શૂન્યો છે.’ મેં અમદાવાદની જાણીતી, વિશ્વશ્ત પેથોલોજિકલ લેબોરેટરીના લખાણ ઉપર ફરી એક વાર નજર ફેરવીને જવાબ આપ્યો.

‘અમારે બાળક થાય એવો કોઈ જ ઉપાય નથી?’
‘એક રીતે વિચારીએ તો નથી, પણ બીજી દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો ઉપાય છે અને એ ઉપાય પણ વિજ્ઞાનચિંધ્યો જ છે. હવે તો હાઇસ્કૂલમાં ભણતાં વિદ્યાર્થીઓ પણ જાણે છે કે ગર્ભાધાન માટે સ્ત્રીબીજ અને પુરુષબીજ આવશ્યક છે. તારી પત્નીનાં અંડાશયોમાં સ્ત્રીબીજો પૂરતી સંખ્યામાં મોજૂદ છે પણ તારા રિપોર્ટમાં પુરુષબીજની સદંતર ગેરહાજરી છે. આવા કિસ્સામાં કૃત્રિમ પદ્ધતિ અપનાવી શકાય. લેબોરેટરીમાંથી...અમે પણ ન જાણતા હોઈએ એવા દાતાના પુરુષબીજ વડે...અમારી ભાષામાં એને ‘આર્ટિફિશિયલ ઇન્સેમિનેશન’ કહેવાય છે.

‘એમાં કશો વાંધો તો નથી ને?’ અનાહત મૂંઝવણમાં જણાતો હતો.
‘તબીબી રીતે, સામાજિક રીતે કે કાયદાની દ્રષ્ટિએ એમાં કશું જ ખોટું નથી. તું જો નૈતિકતાનો વિચાર કરતો હોય તો પણ એ શતપ્રતિશત માન્યતા પ્રાપ્ત ઉપચાર છે. આપણા મહાભારત જેવા ગ્રંથમાં જે મંત્રપુત્રોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે એ પ્રતીકાત્મક ઢબે મૂળ તો આ જ વાત છે. રહી વાત જન્મનારા સંતાના બાહ્ય દેખાવની! તો એ બાબતમાં પણ તારે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. હું લેબોરેટરીમાં તારું અને તારી પત્નીનું વર્ણન આપી દઈશ. ચામડીનો રંગ, આંખની કીકી, માથાના વાળ, શક્ય હશે ત્યાં સુધીનું મેચિંગ મળી જશે. બાકી ઓગણીસવીસનો ફરક તો સાડી અને અને બ્લાઉઝ પીસમાં પણ રહી જ જાય છે ને?’

અનાહત અને ઉદિતા. ખાધેપીધે સુખી જોડું. પ્રેમ પણ અદ્ભુત. શ્વાસ અને ફેફસાંની જેમ સાથે ને સાથે. પણ ઈશ્વર આ જગતમાં બધાને બધી જ વાતનું સુખ નથી આપતો. યહાં કિસીકો મુકમ્મિલ જહાં નહીં મિલતા. લગ્નજીવનનાં લીલાંછમ દસ વરસ એક સાથે વિતાવ્યા પછી પણ ઉદિતાની હાલત બંજર જમીન જેવી જ રહી હતી. થાકીહારીને એ લોકો મારી પાસે સારવાર માટે આવ્યાં અને વૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણે કહી આપ્યું કે ખેતર ફળદ્રુપ હતું, પણ બિયારણમાં ખામી હતી. મેં મારી તબીબી મર્યાદામાં રહીને સૂચવી શકાય એવો ઉપાય સૂચવ્યો. પતિપત્ની બંનેએ સહર્ષ સ્વીકારી લીધો.

વાત તારી કેટલી વટલાય છે મૌન ભાવે એટલી ચર્ચાય છે

નવી રિસેપ્શનિસ્ટ કૂંપળ કામાણીએ ઓફિસમાં પહેલીવાર પગ મૂક્યો એની સાથે જ ઓફિસનું વાતાવરણ ફરી ગયું. મુરઝાઈ જવાની અણી પર આવેલા મોલ ઉપર જાણે કોઇએ કામણગારી કાયાના પંપમાંથી મહેકતું ઝાકળ છાંટી દીધું! બાકી ઓફિસની હાલત ગૂંચળું વળીને પડેલા અજગરના જેવી હતી. અઠ્ઠાવનના આળેગાળે પહોંચેલા, ગમે તે ક્ષણે નિવૃત્ત થવાની તૈયારી સાથે જીવતા સાત ડોસલાઓ, બાવનથી પંચાવન વર્ષની વસૂકી ગયેલી ગાયો જેવી પાંચ મહિલાઓ, બીડીતમાકુના સેવનને કારણે ટી.બી.ગ્રસ્ત થઈ ચૂકેલા ત્રણ પટાવાળા અને પાંત્રીસ વર્ષની એક પારસી રિસેપ્શનિસ્ટ. આ પારસણે અચાનક પરણી જવાનું નક્કી કર્યું એટલે એની જગ્યા ખાલી પડી.

એક જગ્યા ખાલી પડી એમાં ઓફિસનું કિસ્મત ખૂલી ગયું. ઘરડાં ખખ્ખ વૃક્ષોની વચ્ચે એક ફૂટતી કૂંપળ જેવી કૂંપળ કામાણી ગોઠવાઈ ગઈ. એ આવવાની હતી એના આગલા દિવસે જ બોસ પ્રાંજલ દેસાઇએ કર્મચારીઓને જાણ કરી દીધી હતી કે આવતી કાલથી નવી રિસેપ્શનિસ્ટ ડ્યૂટી જોઇન કરવાની છે, પણ બોસે એવું નહોતું કહ્યું કે કૂંપળ કામાણીના બદનમાં વસંત ઙ્ગતુનાં તોફાનો છે, આષાઢના ઇશારાઓ છે અને શિયાળાની રજાઈ જેવી હૂંફ છે.

‘હાય! ગુડ મોર્નિંગ ટુ એવરીબડી! આઇ એમ કૂંપળ કામાણી.’ એક સદ્ભાગી સવારે આ માખણની મૂર્તિએ આવીને રૂપનો ઘડો છલકાવ્યો. એ સાથે જ ઓફિસની સ્ત્રી કર્મચારીઓએ ઇર્ષામાં મોં મચકોડ્યાં, અઠ્ઠાવનિયા પુરુષો પોતે ત્રીસ વર્ષ પહેલાં શા માટે જન્મ્યા એના અફસોસમાં પડી ગયા, પટાવાળાઓ પોતાની બદકિસ્મતીને કોસવા લાગ્યા. પણ સૌથી ખરાબ હાલત કુમારની હતી. કુમાર એટલે કુમાર વસાવડા. ઓફિસનો બાહોશ અને યુવાન કમ્પ્યૂટર મેન. અઠ્ઠાવીસ વર્ષનો હેન્ડસમ, સ્માર્ટ, કુંવારો નાગર યુવાન. નાગર હોવાને કારણે સંસ્કારી અને શાલીન પણ ખરો.

મહોંગુ પડ્યું ગુલીસ્તાનનું ખ્વાબ, ફૂલોએ માંગ્યો પતંગિયા પાસે હિસાબ.

વેલ કમ...! બોયઝ, પ્લીઝ કમ ઇન! તમે પણ આવો, દીકરીઓ! બરાબર ખાલી પેટે આવ્યાં છો ને બધાં?’ ડૉ. પટેલ સાહેબે પાંચ છ ડૉક્ટરોના જૂથના છાતીમાંથી છલકાતા ઊમળકા સાથે આવકાર આપ્યો.

બારણા પાસે ઊભેલા ત્રણ જુવાનિયા અને ત્રણ યુવતીઓ ડઘાઈ ગયાં. એક ક્ષણ માટે તો એ લોકોને સમજાયું નહીં કે આ સપનું હતું કે સત્ય! ડૉ. પટેલ સાહેબને આવા લાગણીસભર શબ્દો બોલતા આવડતા હતા?! પણ આ તો હજુ શરૂઆત હતી. આશ્ચર્યની અવધિ તો હજુ બાકી હતી.

ડૉ. પટેલ સાહેબ અમદાવાદના જાણીતા ગાયનેકોલોજિસ્ટ હતા. શહેરની પ્રખ્યાત વી. એસ. હૉસ્પિટલમાં માનદ તબીબ હતા. શહેરમાં બે અલગઅલગ વિસ્તારોમાં એમનાં ખાનગી નર્સિંગ હોમ્સ હતાં. પ્રેક્ટિસના નામે ટંકશાળો હતી. સવારના ઊઠે ત્યારથી છેક રાત્રે પથારીમાં પડતાં સુધી પટેલ સાહેબ દર્દીઓની સારવારમાં વ્યસ્ત રહેતા. વી.એસ.માં એક ગાયનેક યુનિટના તેઓ વડા પણ હતા.

પણ એ યુનિટમાં એમના નામની ધાક હતી. એમ.ડી.ની તાલીમ લેતા જુનિયર તબીબો માટે પટેલ સાહેબના નામનો આતંક છવાયેલો હતો. નાનીનાની વાતમાં સાહેબ જબરદસ્ત શિસ્તપ્રેમી હતા. દર્દીઓની સારવારમાં સહેજ સરખી પણ કચાશ રહી જવા પામે, તો સાહેબ એમના હાથ નીચેના ડૉક્ટરની ધૂળ કાઢી નાખે. હાઉસમેનથી માંડીને રજિસ્ટ્રાર સુધીના બધા જ ફફડે. પણ સાહેબની સામે એક હરફ સુધ્ધાં કાઢવાની કોઈનામાં હિંમત ન મળે.

હું પોતે આજથી પચીસ વર્ષ પહેલાં આ જ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ ચૂકેલો છું. ડૉ. પટેલ સાહેબના જ હાથ નીચે મેં છ મહિનાનો સખત પરિશ્રમનો જેલવાસ વેઠેલો છે. મને પણ એ વખતે સાહેબ ખૂબ જ અકારા લાગતા હતા. આજે વરસો પછી મને સમજાય છે કે સાહેબ સાચા હતા, અમે વિદ્યાર્થીઓ ખોટા હતા. સોટી વાગે ચમચમ અને વિદ્યા આવે ધમધમ. પટેલે સાહેબની શિસ્તની સોટી વાગી, ત્યારે અમને કેટલીક પાયાની વાતો શીખવા મળી.

પણ પૂરા છ મહિનાના કપરા કાળમાં એક સાંજ શીતળ હવાની લહેરખી જેવી આવતી હતી. એ સાંજે પટેલ સાહેબ પોતાના વિભાગના તમામ રેસિડેન્ટ ડૉક્ટર્સને એમના ઘરે ભોજન માટે બોલાવતા હતા. હું પણ આવી જ સાંજે એક વાર સાહેબના ઘરે જમી આવેલો છું. એ દિવસે પટેલ સાહેબનું સાવ અલગ જ સ્વરૂપ અમને જોવા મળતું હતું. સાહેબ મટીને તેઓ પિતા જેવા બની રહેતા. પિતૃવત્ વાત્સલ્યથી વિદ્યાર્થીઓને જમાડે. આગ્રહ કરી કરીને ખવડાવે. પેટ ભરીને જમી લીધા પછી પાછા શરત મારે  ‘હવે જો તમારામાંથી કોઈ વધારે ગુલાબજાંબુ ખાઈ બતાવે, તો હું એને એક નંગ દીઠ એક રૂપિયો ઇનામમાં આપું!’

કેમ કરતાં કપાઈ? ધોરી નસ? પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તું આવું ન હસ

જ્યારે પહેલી વાર કોઇનો નનામો ટેલિફોન આવેલો, ત્યારે અવધિએ એને હસી કાઢેલો.
ફોન કરનારે ભેદી માહિતી જાણભેદુની અદાથી અવધિના કાનમાં રેડી હતી, ‘ભાભી, તમે સાવ ભોળાં છો. તમારો પતિ ક્યાં, કોની સાથે, કેવી કેવી ગુલછડીઓ ઉડાવે છે એના વિશે તમે સાવ જ અંધારામાં છો.’

અવધિએ એને હસી કાઢ્યો હતો, ‘મહેરબાન, તમે ખોટા સમયે ખોટી વાત માટે ખોટી વ્યક્તિને ફોન કર્યો છે. આવો ફોન હવે પછી એપ્રિલ મહિનાની પહેલી તારીખે કરજો!’ આટલું બોલીને એણે રિસીવર મૂકી દીધું હતું.

બીજા દિવસે પતિની ગેરહાજરીમાં ફરીથી ફોન રણકી ઊઠ્યો, ‘ભાભી, આ ‘એપ્રિલ ફૂલ’ની મજાક નથી. નક્કર હકીકત છે. તમારો પતિ પાલવ અમારી ઓફિસની બ્યૂટિફુલ રિસેપ્શનિસ્ટ કસક જોડે રંગરેલિયા મનાવી રહ્યો છે.’
અવધિ આ વખતે પણ હસી પડી, ‘ભાઈ તમે કોણ છો એ હું નથી જાણતી. કદાચ મેં તમને જોયેલા હોય, કદાચ નયે જોયા હોય, પણ એક સવાલ પૂછું? તમે મને ક્યારેય જોઈ છે ખરી?’
‘ના, માંડમાંડ તો તમારો ફોન નંબર જડ્યો છે!’

‘બસ, જો તમે મને જોઈ હોત તો આવો ફોન ન કર્યો હોત!’
‘કેમ?’
‘કેમ એટલા માટે કે મને જોયા પછી તમે પણ કાન પકડી લીધા હોત કે મારા જેવી રૂપાળી સ્ત્રીનો પતિ ક્યારેય બીજી કોઈ સ્ત્રીના આકર્ષણમાં ફસાઈ ન જ શકે!’ અવધિના અવાજમાં આત્મવિશ્વાસનો રણકો હતો.
‘ભાભી, હવે તમે મારા એક પ્રશ્નનો જવાબ આપો. તમે ક્યારેય કસકને જોઈ છે ખરી?’ નનામો અવાજ માથાનો સાબિત થયો.
‘ના, કેમ?’